تعاریف و مفاهیم طراحی فضای سبز

تعریف طراحی فضای سبز

طراحی فضای سبز به منزله تخصصی حرفه ای است كه مواردی همچون: تحلیل، برنامه ریزی، طراحی، مدیریت و نظارت بـر محیط های طبیعی و انسان ساخت را در بر میگیرد. متخصصان این رشته، در همكاری با سایر حرفه ها از جمله: معماری، برنامه ریزی شهری و مهندسی عمران، میتوانند ایفا كننده نقش مهمی در حمایت از محیط زیست باشـند و ایـن كـار را بـا طراحـی و اجـرای پروژههایی به منظور برآوردن نیازهای انسانی و زیست محیطی انجام دهند. این متخصصان می توانند نیازهای انسانی را با اسـتفاده ی خردمندانه از منابع محیط زیست برآورده كنند؛ به گونهای كه هم نیاز امروز انسان برطرف شود و هم در آینده بتوان از آنهـا اسـتفاده كرد.

 طراحی محیط و منظر (فضای سبز)، مقدمه خلق محیط و منظرهای برانگیزاننده، پرمعنـی و پایـدار اسـت. عوامـل شـكل دهندهی محیط و منظر، عبارتند از شكل، مواد، مقیاس، بافت و كلیت آن، كه بـا گذشـت زمـان، بـه منظـور پاسـخگـویی بـه طیـف گستردهای از زمینه های گوناگون، تكامل پیدا كرده است. چنانچه طرح بتواند عوامل مختلف و اغلب مغایر با یكدیگر را هماهنگ كند و با زمینهی آنها پیوند یابد، جزیی از كل محیط و منظر را تشكیل خواهد داد و در غیـر ایـن صـورت، موجـب ناسـازگاری، تغییـرات نامطلوب و بروز سایر مسایل ناخواسته خواهد شد. خلق محیط و منظرهایی كه شایسته، پرمعنی و پویا هستند و نیازها و گرایشهـای بوم شناختی، فن شناختی و فرهنگی را برآورده میكنند، مستلزم كوشش مداوم و سعی بسیار طراح آگاه و حساس است.

وظیفه ی اجتماعی و مهم طراحی فضای سبز، ایجاد هماهنگی میان هنر و علم، به منظور سازماندهی برنامه ریزی و طراحی كـل محیط و منظر است. امروزه با توجه به اینكه سلامت و رفاه انسان و بوم اهمیت خاصی پیدا كرده است، دستیابی به توانـایی پایـدار محیط و منظر، بدون از بین بردن و كاهش كیفیت منابع، یك اصل حیاتی در این حرفه است.

هدف اصلی از طراحی منظر، تغییر پدیده ها از شرایط كنونی به شكل دلخواه است؛ ولی متاسفانه طراحیهای نابخردانه و بی توجه به پتانسیلها و محدودیتهای طبیعت، كه تاكنون در سرتاسر كره زمین انجام شده است؛ منجر به افت كمی و كیفـی اسـتانداردهای زندگی و تخریب محیط زیست شده است.

یك طراحی، باید نوعی ارتباط منطقی بین الگوهای گذشته، حال و سیمای آیندهی منطقه برقرار كنـد. وجـود ایـن ارتبـاط؛ بـینالگوهای حد واسط تا دستیابی به الگوهای نهایی در امر طراحی، از اهمیت ویژهای برخوردار است و ضامن استمرار و بقای طرح، بـه عنوان نوعی میراث زنده از گذشته به حال و آینده محسوب میشود. در دیگر انواع طراحی، هنرمند با استفاده از تركیبات مختلف مواد، شكل، رنگ و بافتهای گوناگون، طرح خود را به صورت سه بعدی به تصویر میكشد، اما در طراحی منظر، از آنجا كه عوامل دخیل در طرح دایماً در حال تغییر هستند، بعد چهارمی نیز، اهمیت مییابد و بعد زمان است.

وجود و كاركرد عواملی چون: تغییـرات فـصلی، رشد و افزایش تدریجی عمر گیاهان، تاثیرات اقلیمی و فرسایش خاك، از چنان اهمیتی برخوردارند كه بی توجهی به آنهـا در فراینـد طراحی فضای سبز، میتواند منجر به بروز مشكلات جبران ناپذیری در درازمدت شود. تفاوت دیگری كه طراحی فضای سبز با دیگـرهنرها دارد، این است كه یك طرح فضای سبز، پس از پایان مراحل ساخت و ساز، به واقع هنوز تكمیل نشده اسـت و تنهـا در طـول زمان، به شكل نهایی خود دست پیدا میكند. به همین، دلیل حفاظت و نگهداری پروژه، پس از اجرا، ضامن حفظ و بقـای آن اسـت و از اهمیت ویژهای برخوردار خواهد بود.

Landscape design

فرآیند طراحی محیط و منظر

طراحی محیط و منظر، فرآیند آگاهانه و خلاق سازماندهی، برنامه ریزی و ایجاد تغییرات فیزیكی در محیط و منظر است كه منجر به خلق مكانها میشود. مكانها ساختارهای ذهنی هستندكه با تلفیق صحنه های ویژه برآمده از تجربیات گذشته و وضعیت روانی بیننده، در ذهن او شكل میگیرند. یك طراح فضای سبز، برای خلق چنین مكانهایی، از عناصر گیاهی به عنوان المانهـای بـصری استفاده میكند و در نهایت، مكانهای حسی قوی و مثبت كه برخوردار از توانایی بـرانگیختن تـصاویر ذهنـی مطلـوب و قابلیـت بـه خاطرسپاری در دوره های طولانی زمانی هستند را طراحی میكند.

چنانچه بخواهیم محیط و منظرهای پرمعنا و مناسبی را طراحی كنیم، ابتدا باید عواملی كه بر شـكل منظـر تـاثیر مـیگذارنـد را شناسایی كنیم. در جوامع پیش از انقلاب صنعتی، سه عامل: فیزیكی، گرایشهای فرهنگی، منابع و تكنولوژیهای در دسترس بـرای اصلاح وضعیت،عواملی بودند كه در شكل ذهنی مناظر تاثیر داشتند. اما امروزه، عامل چهارمی به عنوان طراح نیز، بـه ایـن مجموعـه افزوده شده است.

این واقعیت كه به تعداد طراحان محیط و منظر، فر آیند طراحی محیط و منظر وجود دارد، نشان دهندهی درجهی انعطـافپـذیری این فرآیند است كه تنوعهای گوناگون در طرحها را سبب میشود. با این وجود، همگی ایـن فرآینـدها دارای ویژگـیهـای مـشتركی هستند.

همه ی آنها مساله ای را شناسایی میكنند كه باید به نتیجه برسد و حل شود. همچنین، همه این فرآیندها ایـده هـایی را بـرای حل مساله ودر كنار آن، ابزارهایی را برای اجرای ایده های خود مطرح میكنند. بخش مهم دیگر یك فرآیند طراحی محـیط و منظـر ، ارزشیابی است. ارزشیابی ایده ها و ابزارها در نهایت، منجر به شناخت بهتری از مساله میشود. این فرآیند، به صورت چرخهای ادامـه دار خواهد بود كه نمیتوان برای آن، آغاز معلومی را تعیین كرد. ممكن است یك طراح با مشاهده مساله ای یا با ایـدهای كـه در ذهـن دارد و یا با ارزشیابی وضعیت خاصی، فرآیند طراحی را آغاز كند. خصوصیت چرخهای بودن این فرآیند، به منظور بهبود وضعیت است.

بنابراین، این فرآیند، رویكردی هدفدار است و طراحان همواره نقطه پایانی را دنبال میكنند؛ هرچند شاید لازم باشد برای رسـیدن به آن نقطه، چندین بار این چرخه را طی كنند.

چرخه فرآیند طراحی محیط منظر

برخلاف سایر قسمتهای خلاق در طراحی، «تعریف مسأله»، به منزله یك مرحله تفكـری و شـهودی اسـت و بـا تجزیـه و تحلیل همراه است. تجزیه و تحلیل، شامل شكافتن و تشریح یك كـل پیچیـده، مطالعـه اجـزای آن، شناسـایی الگوهـای جدیـد و پرمعنی تر (رابطه ها) و پیوستن دوباره این اجزا به صورت یك كل جدید، پرمعناتر و قابل دركتر اسـت. اتفـاقی كـه معمـولاً در ایـن مرحله رخ میدهد، این است كه طراح در مجموعه ای از داده ها سردرگم میشود. برای پرهیز از این سردرگمی، لازم است كـه هـدف مشخصی مطرح باشد.

طراحی پروژه، معمولاً برآوردن نیازهای بشر در زمینهای بوم شناختی، فرهنگی، فـن شـناختی و بـصری را مـدنظر دارد. بنـابراین، تعریف مساله، غالباً شامل دو بخش مهم است: تعریف نیازهای انسان، كه معمولاً برنامه ریزی نامیـده مـیشـود؛ و تعریـف سـاختار و عملكرد سایت و امكانات و محدودیتهایی كه بهوجود میآیند و فرآیندی را تشكیل مـیدهنـد كـه تجزیـه و تحلیـل سـایت نامیـده میشود.

«ایده پردازی»، یك مرحله خلاقانه در طراحی است و هرچند، در یك لحظه به وجود میآید اما معمولاً به زمان طـولانی بـرای درك موارد مختلف در ذهن نیاز دارد. معمولاً ایده های گوناگونی به ذهن طراح خطور میكند و تصمیم گیری در مورد این كـه كـدام ایده بسط و گسترش یابد، به توانایی طراح باز میگردد. ایده پردازیها و تصمیمات در مورد انتخاب ایده ها، یك خلاقیت فردی اسـت كه نمیتوان آن را به كسی آموزش داد.

«اجرا»، شامل بسط و شناسایی ایده طرح و تكمیل آن به صورت زمینه های فیزیكی و فرهنگی است. در طراحـی پـروژه، اجـرا، شامل ساختن مكانها و ایجاد هماهنگی مناسب بین آنهاست. این مكانهـا دارای عناصـر نمـادین بـصری، فـضایی، سـاختمانی و زیربنایی هستند. اجرا، طراحی موفقیت آمیز سیستمهای ساختمانی و زیربنایی و پیوند آنها با سیستمهای بزرگتر موجود را نیز شامل میشود.

«ارزشیابی»، در دو سطح اصلی صورت میگیرد: ارزشیابی ایده اجرا شده و ارزشیابی تعریف مـساله. در ارزشـیابی ایـدهی اجـرا شده، سری رابطه طرح ساخته شده با درك فعلی از مساله مورد بررسی قرار می گیرد و سپس موارد قابل اصلاح بـرای هـر دو مرحلـه ایده پردازی و طرح مساله مطرح می شود. این كار، منجر به شناخت بهتر از تعریف مساله و همچنین، بسط بهتر ایده ها میشود.

همچنان كه گفته شد، طراحی محیط و منظر، به صورت چرخهای از درك نیازهای محیط و منظر و انسان، به صورت پاسـخهـای مفهومی و فعالیتهای خاصی برای اجرای آنها از طریق تصمیمات طراحی در حال پیشروی است و هر چقدر ایـن فرآینـد، چـرخش بیشتری داشته باشد، تصمیم گیریهای پاسخگویانه تری نیز، حاصل خواهد شد.

برنامه ریزی محیط و منظر

همانطور كه در تعریف طراحی فضای سبز آمده است، برنامه ریزی و سازماندهی فضای سبز، از بخشهای اساسی ایـن فرآینـد محسوب میشوند كه نمیتوان آنها را نادیده گرفت. به طور كلی، روشهای برنامه ریزی برای محیط و منظر، بـسیار متنـوع هـستند.

معمولاً با بیانی كلی آغاز میشوند با بسط مفاهیم كلی، به صـورت فهرسـتی از اجـزا در مـی آینـد و سـپس، بـه روابـط میـان اجـزای میپردازند. این روابط برای ایجاد الگوهای پیچیده تر و به منظور شناخت كل، مورد استفاده قرار میگیرند. دو روش مهم برنامه ریـزی،عبارتند: از روش ماتریس و روش نمودارهای روابط عملكردی.

روش ماتریس

شامل یك نمودار دو بعدی است كه به صورت خطی عمل می كند. كاربرد روش ماتریس، دارای این قابلیت كـه تعـداد زیـادی ازاجزا را در حداقل زمان و فضا شناسایی كند، اما امكان تجمیع این داده ها برای رسیدن به كلیتی معنی دار را فراهم نمیسازد.

روش نمودار روابط عملكردی

این روش، امكان بررسی روابط اجزای یك به یك و همچنین، شناسایی روابط تركیبی را میسر میسازد. این نمودارها مـیتواننـد علاوه بر بررسی روابط مطلوب سازمانی و فضایی، در تصمیم گیری برای تعیـین انـدازه، تبیـین ویژگـی عمـومی یـا شـكل، وضـعیت محیطی، چگونگی پیوستگی یا جدایی اجزای به كار گرفته نیز، مورد استفاده قرار گیرند. این نمودارها معمولاً طوری طراحی میشـوند

كه فقط مختص به وضعیت طبیعی واقعی سایت نباشند و در صورت تلفیق با آن، بتوانند كلیت طراحی را نیز تعریف كنند.

مراحل طراحی محیط و منظر

برای آنكه بتوان فرآیند طراحی فضای سبز را به گونه ای منطقی و هدفدار طی كرد، لازم است تلفیق مناسبی از اجـزای فرآینـد طراحی محیط و منظر، به همراه برنامه ریزیها برای آن را در اختیار داشته باشیم، تا در نهایت، به طرحهایی ملموس و عینی دسترسی یابیم. از اینرو، برای هر طراحی، لازم است مراحل زیر طی شود:

مرحله ی اول، شناسایی- شامل شناسایی منابع، شناسایی نیازها، مروری بر طرحها و قوانین فرادست است.

مرحله ی دوم، تحلیل- شامل تحلیل منابع، نیازها و تطبیق آنها با قوانین فرادست است كه، منجر به تعیین اقدامات امكـانپـذیر خواهد شد.

مرحله ی سوم- تطابق اقدامات امكانپذیر با شرایط محیطی سایت را شامل میشود نتیجه آن، مكانیابی هر كدام از فعالیتهـا است

- مرحله ی چهارم بسط و طراحی طرح- این مرحله شامل:

- تدوین الگوها؛

- بسط الگوها با توجه به شرایط موجود و تهیه طرح راهبردی؛

- بسط طرح راهبردی با توجه به نیازهای درونی هر فعالیت و تهیه طرح كلیدی

- بسط طرحهای كلیدی با در نظر گرفتن جزییات و تهیه طرح اجرایی است.