تعاریف و مفاهیم طراحی فضای سبز شهری
برنامه ریزی فضای سبز شهری
از زمانی كه «جان استیگلر» آن را به عنوان محل اسكان دایمی انسان و متفاوت با وضعیت زمین بكـر واژهی «محیط و منظر معرفی نمود، تاكنون، تغییرات ساختاری و معنایی زیادی را پشت سرگذاشته است . به نحوی كه امروزه محیط و منظـر، واژهای جـامع است كه طبیعت بكر و شهر ساخته شده را در بر می گیرد. طبیعت بكر، تحت عنوان محیط منظر طبیعی و شهر، به عنـوان محـیط و مطرح است. محیط و منظر شهری، تلفیقی از عناصر گوناگون است كه توسط شبكه راهها به یكدیگر متصل شدهاند. منظر شهری
بخشی از این عناصر، تحت عنوان فضاهای سبز ، مورد شناسایی قرار گرفته اند و وظایف مهمی را در سیستم پیچیده شهر بر عهده دارند؛ تا آن جا كه برنامه ریزی برای فضاهای سبز، باید در قالب برنامه ریزیهای شهری شناسایی و مورد تحلیل واقع شوند.
برای تبیین جایگاه فضای سبز در برنامه های شهری، بهتر است در گام اول به این پرسشها بیاندیـشیم كـه یـك شـهر در كنـار تواناییهای فیزیكی، اقتصادی و اجتماعی خود، چرا به فضاهای سبز نیاز دارد و فضاهای سبز ، چـه عملكردهـایی را در یـك سیـستم شهری ایفا میكنند؟ برای پاسخگویی به این پرسشها، ویژگیهای فضای سبز در شهرها را مرور میكنیم.
ویژگیهای فضای سبز در شهر
ویژگیهای بصری درختان در ساختار منظر شهری
اكثر مردم، درختان را جزیی از مناظر شهری میدانند. شـهرت و ویژگـی بـسیاری از شـهرها مرهـون وجـود پوشـش گیـاهی در آنهاست، چرا كه بخش مهمی از منظر شهری را تشكیل می دهد، شاید استفاده از درختـان در فـضاهای شـهری ، نقـش ضـروری و تعیین كنندهای در معیشت انسانها نداشته باشد، اما بسیاری از مردم، زندگی در كنار درختان را امری لذتبخش تلقی میكننـد. ایـن مساله نشاندهندهی تمایل شدید انسانها برای بازگشت به طبیعت است. از سوی دیگر، تـاثیر درختـان در كـاهش تـراكم محـیط و یكنواختی منظر، از عواملی است كه باعث میشود انسانها به حضور درختان در شهرها احساس نیاز كنند.
در بیشتر موارد، نگریستن به یك درخت با لذت زاید الوصفی همراه است اما در مناظر شهری، مشاهده تـوده ای از درختـان بـا شاخ و برگ طبیعی، باعث تنوع در منظرهی ساختمانها میشود و مجموعهای زیبا را به تـصویر مـیكـشد. درختـان، رنـگ، بافـت و
اشكال مختلفی را در محیطهای مسكونی ایجاد میكنند و بازگو كنندهی شكلها و رنگهای طبیعی در الگوهـای هندسـی جـاده هـا هستند. تغییر رنگ در فصول مختلف، موجب تنوع و شادابی بسیار در محیط می شود. در ساختار سه بعدی شهرها درختان بـه عنـوان عناصر مكمل، اهمیت بسیار دارند؛ چرا كه به فضاهای بین ساختمانها معنی میدهند. درختان، دارای تنوع زیـادی در شـكل و رنـگ هستند كه فضاها را پر میكنند و هسته مركزی طبیعی یك چشم انداز را رقم میزنند. علاوه بر جنبه هـای زیباشناسـی، درختـان درموارد زیر میتوانند یاری رسان باشند:
1 .از بین بردن سیمای نامطلوب؛
2 .نشان دادن مرز بین دو نوع كاربری؛
Landscape
Natural Landscape
Urban Landscape
Green space
3 .ایجاد و تاكید بر توجه و نگاه نسبت به یك سری عناصر خاص
ویژگیهای زیست محیطی درختان در سیستم شهری
گیاهان و فضای سبز در شهرها علاوه براینكه یادآور محیط طبیعی هستند و ساختارهای مكانی خاصی را برای انسانهـا فـراهم میآورند، در تعدیل و اصلاح برخی از عوامل زیست محیطی نیز، اهمیت دارند. این عوامل زیست محیطی عبارتند از:
1 .كاهش آلودگی هوا،
2 .كاهش آلودگی صوتی،
3 .كنترل فرسایش خاك و تثبیت آن،
4 .كنترل انعكاس نور،
5 .كنترل شرایط خود اقلیمی، شامل: كنترل تابش خورشید و درجه حرارت، كنترل باد و كنترل رطوبت هوا.
کاهش آلودگی هوا
در افكار عمومی، از فضاهای سبز به منزلهی ریه و مجرای تنفسی شهرها یاد میشـود. ایـن واژه اگرچـه از لحـاظ مفهـومی بـه چالش كشیده میشود، ولی از لحاظ كلی، یادآور نقش مهم گیاهان در تولید اكسیژن است. گیاهان بـرای انجـام عمـل فتوسـنتز، كـه حیاتی ترین فعالیت آنها محسوب میشود، دی اكسید كربن هوا را میگیرند و سپس، اكسیژن آزاد میكنند. از این رو، در پاكیزگی هوا نقش خواهند داشت. البته شایان ذكر است كه چون میزان دیاكسیدكربن و اكسیژن مبادله شده بین درختان و هوای اطـراف آنهـا از مقیاس ppm فراتر نمیرود، نمیتوان نقش بزرگی را برای درختان در این زمینه متصور شد؛ هـر چنـد كـه آنهـا را بـدون اثـر هـم نمیتوان انگاشت. آلودگی هوا مشكل عمدهای برای شهرها است، ولی با وجود این، تا به حال كمتـر شـهری توانـسته بـا اسـتفاده از پوشش گیاهی در داخل و اطراف آن، با این مشكل مقابله كند. مدیران شهری كشورهای توسعه یافتـه اقـدامات گـستردهای را بـرای كاهش آلودگی هوا و بهبود بخشی به هوای شهری خود بكار گرفتهاند. آنان سعی كردهاند با وضع مقرراتی در زمینه توقـف انتـشار آلاینده ها این وضعیت را بهبود بخشند؛ ولی كمتر كشوری سعی بر آن داشته است تا با استفاده از طبیعت، كیفیت هوا را بهبود بخشد.
كشورهای در حال توسعه نیز، با افزایش و گسترش صنعت، با آلودگی هوا درگیر هستند. بروز بیماریهای ناشی از آلودگی هوا اجتناب ناپذیر است، مگر اینكه حكومتها و دولتهای محلی در این زمینه مداخله كنند، كه اینكار، مستلزم نـوعی تـصمیم گیـری سیاسـی است. طرحهای زمین در مناطق شهری، باید هماهنگ با هدف بهبود كیفیت هوا از راه كنترل شكل توسعه و توزیـع پوشـش گیـاهی تهیه شود. برای مثال، شهرها میتوانند با استفاده از یك نظام خاص برنامه ریزی كاربری زمین، توسـعه را در منـاطق خـاص محـدود كنند و از این راه، فرصت نفوذ باد به شهرها را فراهم آورند.
گیاهان، علاوه بر تولید اكسیژن، از راه دیگری نیز، در كاهش آلودگی هوا دخالت میكنند. آنها به میزان قابل توجـهای رطوبـت هوا را افزایش میدهند و این امر، باعث سنگینی ذرات معلق در هوا شده و آنها را ته نشین میكند. همچنین، گیاهان با افزایش سطح تماس برای ذرات، منجر به رسوب آنها میشوند. گیاهان، همچنین، از راه تاثیر بر كاهش سرعت باد، منجر به سكون و رسوب ذرات معلق در هوا میشوند. عـلاوه بـراین روشهـا برخی از گیاهان میتوانند از راه جذب برخی از ذرات آلوده (مانند سرب، ازن، مواد رادیواكتیو)، میزان آنها را در هوا كاهش دهند.
مسلم آن كه، برای دستیابی به عملكرد كاهش آلودگی هوا لازم است كه برنامه ریزی و طراحی فضای سبز، به گونهای باشد كه
از لحاظ مكان احداث، نوع گیاه و نحوه كاشت آن، پاسخگوی مشكل مورد نظر باشد.
برای آنكه گیاه بتواند در غبارگیری هوا موثر باشند، لازم است:
1 .گیاهان مورد نظر، دارای شاخه و برگهای انبوه باشند.
2 .انبوهی شاخه وبرگ گیاهان، از سطح زمین آغاز شود.
3 .تا حد ممكن، مخلوطی از گیاهان همیشه سبز و پهن برگ، مورد استفاده قرار گیرد.
4 .فضای سبز مورد نظر، عمود بر جهت وزش بادهای مزاحم باشد.
5 .هرچه عمق مانع سبز بیشتر باشد، به همان نسبت، میزان غبارگیری آن نیز افزوده میشود.
کاهش آلودگی صوتی
آلودگی صوتی، یكی از اثرات زندگی شهرنشینی است كه بر زندگی افراد ت اثیر بسیار میگذارد. صداها بسته به نوع تركیـب آنهـا اثر خوشایند یا ناخوشایندی را در ذهن انسان برجا میگذارند. صداهایی كه ساده و یا تركیبی معین از صـداهای سـاده انـد (موسـیقی)، معمولاً خوشایندتر از صداهایی هستند كه تركیب نامعین و بینظم از صداهای ساده دارند.
مهمترین منابع تولید سر و صدا در شهر تهران یا به عبارت دیگر، آلاینده های صدا عبارتند از:
1 . وسایل نقلیه موتوری
2 . فرودگاهها
3 . آژیر اتومبیلها
4 . مته های كمپرسی و سر و صداهای ناشی از كارهای ساختمانی
5 . به كارگیری بلندگوهای دستی و بلندگوهای ثابت در اماكن مختلف
6 . سرو صدای جمعیت در كوچه و خیابان
7 . كاربرد وسایل پخش صوت خانگی
بر طبق بررسیهای انجام شده، مهمترین آلاینده (بطور پیوسته) وسایل نقلیه موتوری هستند.
در زمینه كاهش آلودگی صوتی، مطالعات گوناگونی در سرتاسر جهان صورت گرفته و بر اساس آنها مشخص شـده اسـت كـه وجود یا عدم وجود فضای سبز، میتواند تفاوت معنی داری در میزان آلودگی صوتی داشته باشد.
گیاهان با برخورداری از قابلیتهای زیر، میتوانند از بار آلودگی صوتی بكاهند.
- تاثیر بر رطوبت نسبی، كاهش دما و سرعت باد.
- ایجاد اصطكاك،كاهش انرژی و جذب امواج صوتی.
- ایجاد انحراف در مسیر حركت امواج صوتی.
- انعكاس و انكسار امواج صوتی.
برای آنكه بتوان از گیاهان در كاهش آلودگی صوتی استفاده كرد، لازم است كه از تركیب خاص ویـژه و هـم چنـین، از طراحـی كاشت مناسب بهره برد. نكات زیر در این مورد حایز اهمیت است:
- فضای سبز با درخت، موثرتر از فضای سبز بدون درخت است.
- فضای سبز، وقتی به صورت حایل در كاهش صدا موثر است كه بتواند بطور مستقیم، امواج صدا را خنثی یا منحرف كند.
- برای كاهش آلودگی صدا بایستی گیرنده صدا در بالا و فرستندهی صدا در پایین قرار بگیرد.
- كاهش صدا توسط ردیفهای گیاهان سه اشكوبه، بیش از دو اشكوبه و یك اشكوبه است. (تركیب گیاهـان در سـه اشـكوبه، درخت، درختچه یا پرچین ، گل و چمن است)
- موثرترین فاصله برای كم شدن سر و صدا، در صورتی كه محیط دارای فضای سبز باشد، 15 متراز منبع صدا است. این فاصله
در مورد فضاهای بدون گیاهان، 200 متر است.
- هرچه فضای سبز، متراكم تر و مرتفعتر باشد. میزان كاهش صدا كمتر است.
- در تركیب گونه ها، پهن برگان نقش بیشتری در كاهش آلودگی هوا دارند. اما به دلیل اینكه سـوزنی برگـان در تمـام فـصول سال در كاهش صدا نقش خواهند داشت، استفاده از آنها دارای ارجحیت است. بدیهی است، تركیب هر دو نوع پهن بـرگ و سوزنی برگ، ایده آل تر است.
کنترل فرسایش خاک
كنترل فرسایش خاك و به دنبال آن، جابه جایی رسوبات از محل پروژه، بخش مهمی از فرآیند طراحی و توسعه محسوب میشود.
تغییرات شكل زمین و كاربریهای اراضی، میتواند اثرات مشخصی را برای اراضی همجوار یا اراضی پاییندست داشـته باشـد. اغلـب اثرات، میتوانند با برنامه ریزی و اجرای صحیح و نگهداری مناسب، كاهش یابند.
شدت فرسایش خاك، بستگی به شدت باد، میزان آب جاری، شرایط اقلیمی، خواص خاك و زاویه شیب سطح دارد.
فرسایش خاك، بسته به نوع عامل ایجاد كننده آن، به فرسایش بادی و آبی تقسیم بندی میشود.
فرسایش بادی، با در معرض باد قرار گرفتن خاكهای خشك و عاری از پوشش گیاهان ایجاد میشود و عوامل اقلیمـی مـوثر در آن، عبارتند از: جهت و شدت باد و مدت زمان وزش باد. همچنین، در این پدیده برخی از خـصوصیات خـاك نیـز دخالـت دارنـد، كـه عبارتند از: ثبات لایه خاك، اندازهی ذرات قابل فرسایش، وزن خاك و میزان رطوبت خـاك . بـرای جلـوگیری از فرسـایش بـادی، میتوان از گیاهان استفاده كرد. گیاهان از طریق برگها (در ممانعت از وزش باد)؛ شاخه های متراكم (كاهش شدت باد و كنتـرل آن)؛ تنه های چندتایی درختچهها (تغییر مسیر باد) و ریشه های افشان (در چسبندگی خاك)، میتوانند میزان فرسایش خاك را كاهش دهند.
بهترین گیاهان برای جلوگیری از فرسایش خاك توسط باد، پوششهای گیاهی كوتاه و پرشاخه و ریشه های افشان با ارتفـاع كـم است.
در فرسایش آبی، آب، عامل فرسایش خاك است. فرسایش خاك توسط آب، در دو مرحله صورت میگیرد:
1 . جدا شدن ذرات یا گروه ذرات از توده اصلی خاك.
2 . انتقال ذرات جدا شده از موضع اصلی خود.
گیاهان برای كنترل و جلوگیری از فرسایش آبی، از راههای زیر مفید واقع میشوند:
1 . برگها و شاخه ها در مقابل قطره های باران، پوششی تشكیل داده و از این راه، میزان فرسایش را كاهش میدهند.
2 . ریشه ها الیافی را تشكیل میدهند كه با آن خاك را میگیرند و آن را در جای خود نگه میدارند.
3 . شاخ و برگ متراكم گیاهان پوششی، مانع جریان سریع آب جاری میشوند و سرعت آب را در امتداد شیب كاهش میدهند.
4 .گیاهان پوششی، از تراكم آب در سطح خاك و جاری شدن آن در مسیر باریك در امتداد شیب، جلوگیری میكنند.
5 . برگها و سایر قسمتهای خشك گیاهی، پس از پوسیدن، باعث افزایش مواد آلی خاك میشوند و خاك را سبك مـیكننـد. در نتیجه نفوذپذیری خاك را افزایش میدهند.
در مورد استفادهی گیاهان برای تثبیت خاك لازم به یادآوری است كه پهن برگان، به دلیل برخورداری از سطح بیشتر بـرگهـا نسبت به سوزنی برگان، در این زمینه موثرتر هستند؛ هر چند در فصول سال، دارای برگ نیستند.
کنترل نور
تابش اشعه ی خورشیدی، هر چند برای بقای موجودات روی زمین، بسیار مهم است و همچنین، تغییرات در میزان آن، طی فصول
سرد و گرم و حتی در طی یك روز، زندگی انسانها را با آهنگ ملایمی جذابتـر مـیكنـد، ولـی میـزان آرامـش و راحتـی مـردم در محیطهای خارج از خانه نیز، تاثیر میگذارد. همچنـین، در برخـی از منـاطق گرمـسیری، گرمـای ناشـی از تـابش خورشـید ، آرامـش
محیطهای داخل خانه را هم تحت تاثیر قرار میدهد. پوشش سطح زمین در میزان انعكاس نور و یا جذب، آن تاثیر بهسزایی دارد. در سطحهای پوشیده با گیاهان، انعكاس نور خورشید، بیشتر از سطوح آسفالته است. بنابراین، گرمای كمتری را جذب مـیكننـد.
همچنین، گیاهان میتوانند سایههای مناسبی را در فضاها ایجاد كنند. میزان سایه بـستگی بـه موقعیـت خورشـید در آسـمان، ارتفـاع درختان و ساختمانها دارد. زاویه تابش خورشید در جهت سایه بسیار تاثیر دارد. بنابراین، در نیمكره های شمالی فضاهای سبز زینتی به سمت جنوب هدایت میشوند. در این حالت، گیاهان برای ساختمانها ایجاد سایه میكنند و سایه ساختمانها مزاحم رشـد گیاهـان نخواهند شد (این وضعیت در نیمكره جنوبی برعكس خواهد بود).
انسان امروزه، علاوه بر استفاده از نور خورشید، در جهان پرنوری زندگی میكند كه نورهای خیره كننده آن، آزار دهنده هـستند.
این نورهای مصنوعی در شب، منجر به سلب آرامش انسان می شود. گیاهان، به ویژه درختان، به صورت دیواره هـای سـبز مـیتواننـد باعث تقلیل نور خیره كننده و انعكاس نوری شوند. برای آنكه بتوان از گیاهان در این زمینه بهره برد، لازم است گیاه قبل از ایـنكـه نور به سطح منعكس كننده برسد كاشته شود و یا اینكه در مكانی كاشته شود كه مانع تابش نور انعكاسی شود.
کنترل باد
جریان باد، تاثیر مستقیمی بر میزان تحمل درجهی حرارت و رطوبت محیط زیست دارد. از اینرو، بر رونـد آرامـش انـسانی تـاثیر میگذارد. سرعت باد در میزان احساس آرامش ناشی از آن، بسیار اهمیـت دارد. بادهـای ملایـم، احـساس آرامـش و بادهـای شـدید، احساس عدم آسایش را به انسان القا میكنند. از گیاهان میتوان برای جلوگیری، هدایت و یا تشدید باد استفاده كرد . میزان كاهش و یا تغییر جهت باد، بستگی به ارتفاع، تراكم، شكل و پهنای گیاهان كشت شده دارد. ارتفاع گیاه مهمترین عامل تعیین كننده مقدار و اندازه فضای محفوظ مجاور است.
بادها میتوانند منجر به سرد شدن یا گرم شدن اجسامی شوند كه در معرض آنها قـرار مـیگیرنـد (ماننـد: انـسانهـا،گیاهـان و ساختمانها). هر چقدر مقدار اختلاف دمای بین هوا و شخص بیش تر باشد (هوا خنكتر باشد)، فرد احساس خنكی بیشتری میكنـد.
این احساس در زمستان كه این مقدار اختلاف در حد ماكزیمم آن است ، خوشایند نیست. بنـابراین، در منـاطقی كـه در فـصول سـرد دارای بادهای غالب سرد هستند، باید با كاشت ردیف گیاهان، مانع وزش باد در مسیرهای زندگی انـسان شـد. در منـاطقی كـه آب و هوای گرم دارند، گیاهان میتوانند با افزایش سایه و كاهش دمای هوا، در ایجاد باد نقش داشته باشند؛ هر چنـد كـاهش سـرعت بـاد به وسیله ی گیاهان، به مراتب ساده تر از ایجاد باد است.
برای آنكه از گیاهان به منظور كنترل باد استفاده كنیم، لازم است كه خصوصیات باد را در منطقه مـورد شناسـایی قـرار دهـیم .
ایستگاههای هواشناسی، تغییرات بادها را با نمودارهای گلباد به نمایش میگذارند كه بررسی این نمودارها میتوانند در تـصمیم گیـری مربوط به نحوهی كاشت گیاهان بسیار موثر باشند. البته از آنجایی كه گیاهان، خود نیز در تغییرات باد موثر هـستند بهتـر اسـت ایـن ویژگیها در ارتباط با سایت بررسی و تهیه شوند تا نتایج كارآمدتری را در پی داشته باشند؛ هر چند كه مستلزم صرف هزینـه و زمـان زیادی خواهد بود.
بادها علاوه بر تاثیرات سرمایی و گرمایی، میتوانند حامل برف، شنهای روان و یا برخی آلودگیها باشند كه در این صورت، لازم است ردیفهای بادشكن در اندازههای مناسب و در مكانهای مناسب احداث شوند. ردیفهای بادشكن، عمود بر جهت بادهای غالب احداث میشوند. تحقیقات نشان داده است كه در سمت بادپناه، مسافتی به اندازهی پنج برابر ارتفاع بادشكن، دارای بالاترین درجـهی كاهش باد خواهد بود. بعد از این مسافت، باز شدت باد افزایش مییابد. بنابراین، بهتر است براین اساس در فواصل متعـدد، اقـدام بـه احداث ردیفهای بادشكن شود.
در هنگام انتخاب گیاهان برای بادشكن، شكل گیاهان اهمیت دارد. گیاهانی كه تا سطح زمین شاخه دارند، بـسیار مـوثرتر عمـل میكنند. در مورد بادهای مزاحم زمستانه، استفاده از گیاهان همیشه سبز، الزامی است.
کنترل شرایط اقلیمی
درجهی حرارت دما، مقدار رطوبت، میزان نزولات جوی و میزان تابش اشعه خورشیدی، از عوامل تعیـین كننـدهی اقلـیم یـك منطقه به شمار میآیند. مبحث اقلیم در مقیاسهای گوناگونی مورد بحث قرار میگیردكه از بین آنها میتوان به اقلـیم منطقـه ای و اشاره كرد. اقلیم منطقه ای، برای یك منطقه تعیین میشود؛ با این وجود، ممكن است در یك منطقـه تعـداد بـیشـماری 2 اقلیم خرد اقلیم خرد قابل شناسایی باشد. گیاهان تاثیر زیادی روی اقلیم خرد و محیط اطراف خود دارند . آنها با افزایش میزان سایه و رطوبـت، منجر به تغییر در اقلیم خرد میشوند. این نكته هنگامی كه در یك روز گرم از نواحی بدون درخت، وارد یك فضای سبز میشویم بـه خوبی قابل درك است. بخشی از فاكتورهای اقلیم، توسط گیاهان در مقیاس خرد قابل تغییر است و برخی دیگـر نیـز، معمـولاً تغییـر نمییابند: میزان باد و میزان تابش خورشید، به سادگی توسط گیاهان تغییر میكنند، ولی میزان رطوبت و میزان دمای هوا، به آسـانی تحت تاثیر فضای سبز قرار نمیگیرند.
گیاهان و فضای سبز، میتوانند تغییرات اساسی در دما و رطوبت هوا در سطح اقلیم منطقه ای ایجاد كنند. در شهرها (بـه ویـژه در بیشتر از نواحی حومه شهر و یا 3 مراكز شهرها) به دلیل وجود سطوح زبر و خشك متعدد، دمای هوا بین 4-5 درجهی سانتی گراد گفته میشود كه در شبهای آرام و صاف، به راحتی قابل احساس اسـت؛ 4 خارج از شهر است. به این پدیده «جزیره گرمایی شهر» می گویند. این جزایر گرمایی میتواند توسط هوای سـردتری كه از سطوح سبز و یا مرطوب ناشی میشود بلعیده شود. توجه به شرایط اقلیمی و توانایی گیاهان در كنترل آن ، میتوانـد در مـصرف انرژی در سطح شهر حایز اهمیت باشد. میزان انرژی مصرف شده برای سرمایش و گرمایش ساختمانها میتواند توسط فـضای سـبز اطراف آنها تعدیل شود.
هرچند طراحی فضاهای سبز به صورت جزیی و در مقیاسهایی كوچكتر از آنچه كه بتوانند در اقلیم منطقه ای تاثیر داشته باشند.
انجام میپذیرد، اما مجموعه فضاهای سبز در یـك شـهر، اثـرات تجمعـی در كـاهش جزیـره هـای گرمـایی شـهر دارنـد. علـوم و تكنولوژیهای حاضر، توانایی فهم و یا توصیف كامل اقلیمهای خرد را در یـك فـضای سـبز ندارنـد. در حـال حاضـر، مناسـبتـرین رویكردی كه به كار گرفته میشود به تصویر كشیدن اجزای فضای سبز است كه میتوانند در تابش اشعهی خورشیدی یا میـزان بـاد، به طور موردی تاثیرگذار باشند.
گیاهان، همچنین میتوانند با ایجاد پناهگاههایی (هر چند جزیی) در برابر نفوذ باران موثر باشند و به عنوان سپر محافظ خـاك در برابر بارانهای سیلآسا باشند و از راه افتادن سیلابها جلوگیری كنند.
درختان با جذب دانههای برف، طولانی كردن زمان ذوب و نگهداری آنها در روی شاخه و برگ و یا دریك سـمت خـود ، نقـش به سزایی در تجمع برف دارند.
ویژگیهای اجتماعی فضای سبز در شهر
گسترش دامنه تمدن انسانی و حاكمیت صنعت، براساس تكنولوژی جدید و گرایش به سوی زندگی ماشینی، همگـام بـا اثـرات تخریبی و تباهی منابع طبیعی و پوششهای گیاهی، تبدیل اراضی مزروعی و باغات به تشكیلات سـاختمانی، در كنـار افـزایش رشـد
بیرویه جمعیت در شهرها و آلودگیهای محیط زیست، نه تنها تعادل سیستم اكولوژیكی و توان بهزیستی را برهم زده اسـت، بلكـه شرایط دشواری را نیز، برای زندگی انسانها فراهم كرده است؛ بهگونهای كه اثرات روانی ناشی از مقابله با مشكلات، آدمی را تنـدخو، عصبانی و تا حدودی بد رفتار كرده است.
در گذشتهای نه چندان دور، یعنی در دوران پدربزرگها و حتی پدران ما شهرها بیشتر مـاهیتی روسـتا- شـهری داشـتند. در آن دوران، بنیانهای طبیعی زندگی، هنوز به طور جدی تهدید نشده بودند و چشماندازهای متنوع كشاورزی و یـا بقایـای چـشم انـدازهای طبیعی، بخش وسیعی از سرزمین ایران را تشكیل می دادند. به همین دلیل، دسترسی به طبیعت آزاد، قـدم زدن، هواخـوری و گـذران یك روز پربار در كنار طبیعت، چندان دشوار به نظر نمیرسید. امـروزه كـه تحـولات شهرنـشینی منجـر بـه عقـب نـشینی طبیعـت از عرصه های شهری شده و ارتباط انسان با محیطهای طبیعی و طبیعی نما كاهش یافته است، فرآیند دیگـری نیـز ، بـه جریـان افتـاده است؛ تحولات زیست محیطی كه در محیطهای شهری رخ داده است هرچند به بهانه های انسان محوری صورت گرفتـه اسـت امـا از دیدگاه پزشكی، روانشناختی و ... ، در مسیری انسان ستیز قرار گرفته اند. به طوری كه امروزه ریشه بسیاری از بیماریهـا از قبیـل:
سكته های قبلی و سرطانها را فشارهای زندگی روزمره، در شهرها میدانند. در شهرهای بزرگ، آلودگیهای بصری یا آلـودگیهـای سیمای محیط به عنوان یكی از مهمترین عوامل استرسزا، سلامت شهروندان را تهدید میكند.
در بین هیاهوی شهرها فضاهای سبز به عنوان نمادهایی از طبیعت ، میتوانند آرامـش را بـرای انـسان بـه همـراه داشـته باشـند.
همچنین، استفاده از پاركها به عنوان مكانی برای تجمعهای گروهی و صنفی، میتواند لحظات دلپذیری را بـرای مـردم بـه ارمغـان آورد.
پاركها میتوانند تكمیل كنندهی بخشی از فضاهای مسكونی یا خـدماتی در محلـه باشـند . از ایـن رو تجمـع سـالمندان و كودكان در پاركها منجر به برقراری ارتباط با افراد دیگری از همین گروه ها میشود كه میتواند بخشی از تنهاییهای امروزی جامعه را به همنشینی و همصحبتی های مفرح آمیخته میكند. بخشی از فعالیتهای خدماتی كه ممكن است در پاركهـا رخ دهنـد، ماننـد:
برپایی نمایشگاهها و مراسم گوناگون، میتوانند میزان رضایتمندی مردم را افزایش دهند.
از فضاهای سبز، میتوان برای تنش زدایی و ایجاد آرامش روحی و جسمی در محیطهای شهری استفاده كرد. هر چند احداث هر نوع فضای سبز، به روانبخشی زیباسازی و ایجاد آرامش در محیط كمك میكند، اما بهرهگیری از این عملكرد، مستلزم برنامه ریـزی دقیق برای آن است. لازم است برای داشتن شهری انسانمدار، به ضرورت برنامه ریزی اوقات فراغت و برنامه ریزی در مورد پـراكنش وگسترش فضای سبز توجه شود. شهرهای آلوده ، پرسر و صدا، متراكم و بـدتركیب، نمـیتواننـد پـرورش دهنـده هـیچگونـه فضیلتی باشند. در اینكه انسان باید همواره كار و تلاش كند، هیچ تردیدی وجود ندارد؛ ولی زندگی انسان، علاوه بـر ابعـاد مـادی، از ابعاد معنوی نیز برخوردار است. بخشی از نیازهای معنوی انسان، از جمله: استراحت، آرامش، خلوت و گذران اوقات فراغت را میتـوان در پاركها برآورده كرد.
واقعیت این است كه جامعه شهری، با سرعتی غیرقابل وصف در حال عبور از ساختارها و قالبهای زندگی سنتی به صنعتی است.
طبیعی است كه نیازهای چنین جامعهای نیز، با سرعت متحول میشود. شهرهای موجود، به شدت نیازمند تنش زدایی هستند. از ایـن رو، ایجاد فضاهای آزاد و سبز به منظور برآوردن چنین نیازی بسیار موثر است. فراهم آوردن چنین شرایطی ممكن است در شـهرهای بزرگ اندكی دشوار باشد ولی غیرممكن نیست.
ویژگی اوقات فراغت و گردشگری تفریحی
در دورانی كه توسعه صنعتی، منجر به گسترش سریع شهرها شده بود، برخی از افراد متمول برای استفاده از مزایای طبیعت بـه نواحی حومهی شهرها روی میآوردند. استفاده از ویلاها و نواحی ییلاقی برای مقابله با نگرانیها و فشارهای عصبی ناشی از شـلوغی شهرها ضروری بهنظر میرسید. اما با گذشت زمان، گسترش بیشتر شهرها، كمبود وقت و درآمد، منجر بـه ایـن شـد كـه انـسانهـا فضاهای شبه طبیعی را برای استفادهی تفریحی خود، در درون شهرها ایجاد كنند. احساس آرامشی كه ناشی از رنگ توده های گیاهی ایجاد میشود و تاثیر آنها در تلطیف هوا، همراه با حسی كه از شنیدن صدای برگها در انسانها پدید می آید، از مزایای رشد گیاهان در شهرها محسوب میشود كه میتواند برای كسب و گسترش آرامش از آنها استفاده كرد.
از سوی دیگر، فضاهای سبز، شرایطی را ایجاد میكنند كه میتوان در آنها فعالیتهای گونـاگون را تجربـه كـرد. ایـن تنـوع در فعالیتها باعث میشود كه انسانهای گوناگونی بتوانند از فضاهای سبز لذت ببرند. البته در طراحی فضاهای سبز، لازم است كـه بـه ایجاد حس مطلوبیت فضاها نیز توجه شود. یك فضای سبز، به هر منظوری كه بـهكـار گرفتـه مـیشـود، بایـد بتوانـد حـس آزادی، محرمیت، مطلوبیت و ... را در انسان ایجاد كند . یكی از عواملی كه در مطلوبیت فـضا نقـش خواهـد داشـت، میـزان تـراكم اسـتفاده كنندگان از آن فضا است. با توجه به اینكه عملكرد اجتماعی در پاركهایی كه زمینههای تفریحی دارند، در حد بیشترین میزان خود مورد انتظار است .بنابراین، دستیابی به استانداردهای سرانهی فضای سبز، برای افزایش حس مطلوبیت در ایـنگونـه فـضاها بـسیاراهمیت دارد.
ویژگی های عملكردی در معماری شهری
گیاهان دارای ویژگیهای معماریشناسی هستند كه میتوان از آنها در طراحی و فضاسازی شهرها بهره برد. گیاهان در معماری منظر، به عنوان مصالح اصلی به كار گرفته میشوند. از سوی دیگر، در مقیاس كلان، در شهر، توده های گیاهی میتواننـد در تـشكیل ساختار، بافت و سیمای شهر، نقش موثر داشته باشند.
شایان ذكر است كه ویژگیهای معماریشناسی گیاهان (تاثیر گیاهان در مقیاس خرد) ویژگیهای كالبدی گیاهان (تاثیر گیاهان در مقیاس كلان) احتمالاً مدنظر این عنوان بوده است كه در اینجا به آن پرداخته میشود. زیر عنوانهایی كه در شرح خدمات برای این عنوان مطرح میشود، بخشی از ویژگیها و تاثیرات كالبدی فضای سبز نهفته است.
ویژگیهای كالبدی فضای سبز در ساختار شهری
شهر، سیستمی زنده و پویا است كه فضای سبز، جزیی از آن قلمداد میشود. فضاهای سـبز مـیتواننـد نقـشهـای مهمـی را در كاهش تراكم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی، تكمیل و بهبود كاركرد تاسیسات آموزشی، فرهنگی، مسكونی و ذخیرهی زمـین بـرای گسترش آینده شهر را برعهده داشته باشند. فضای سبز، بخش جاندار ساخت كالبدی شهر است و در هماهنگی با بخش بـی جـان كالبد شهر، ساختار و یا بافت و سیمای شهر را تشكیل میدهد. در این حالت، فضای سبز میتواند نقش لبهی شهر، تفكیك فـضاهای شهری و آرایش شبكهی راهها را بر عهده بگیرد. به طور كلی، گیاهان دارای ویژگیهای كالبدی زیر هستند:
• كاهش تراكم شهری
گسترش بیرویه جمعیت شهری و نیاز روز افزون به مسكن، باعث شده است كه شهرها تبدیل به تودههای بیشكل و متـراكم ساخته شده شوند. اماكن مسكونی كه امروزه اغلب دارای چندین طبقه ارتفاع نیز هستند، بخش عظیمی از این تـوده هـای متـراكم را شامل میشوند. جانمایی كاربری فضای سبز در متن و یا در كنار این توده های متراكم، میتواند باعث كاهش تراكم شـود. ایـن تـودههـای سـبز مـیتوانند برای ساكنین منطقه به عنوان مكانی برای گذران اوقات فراغت و یا مكانی برای فعالیتهای آموزشـی، فرهنگـی، ورزشـی به كار گرفته شوند، كه از اینرو، دارای ارزش اجتماعی نیز هستند.
• تعریف لبه و محدوده های شهری
فضاهای سبز میتوانند باعث كنترل گسترش بیرویه شهرها شوند. البته امـروزه سـاخت و سـازهای برنامـه ریـزی شـده و یـا برنامه ریزی نشده در پشت كمربندهای سبز، باعث شده است كه در برخی از شهرها، كمربندهای سبز به درون شهرها كـشانده شـوند كه در این حالت، نقش تفكیك كننده را درفضاهای شهری برعهده گرفتهاند. كمربندهای سبزی كه بـه درون شـهرها كـشانده شـده است، میتوانند در آینده بیانگر نحوه تشكل و گسترش شهر را باشند. با وجود این، ممكن است طرحهای آتی، كاركرد كمربند سبز در نقش لبه شهر را تحت تاثیر قرار دهند، اما همواره كمربندهای سبز، در شكل گیری هندسی شهر، نقـش تنظـیم كننـده و تعیـین كننده را برعهده خواهند داشت.
• تفكیك فضاهای شهری
فضاهای سبز، میتوانند به عنوان عامل جدا كننده فضاهای شهری به كار گرفته شوند. در برخی از شهرها ماننـد اصـفهان كـه در آنها عوارض طبیعی، همچون رودخانه وجود دارند، فضاسازی اطراف رودخانه در ساختار كلی شـهر، باعـث تقـسیم بنـدی فـضاهای شهری میشوند. علاوه بر این، از آنجا كه فضاهای سبز، همراه شبكهی راههای شهری گسترش پیدا میكنند، مـیتـوان از ایـن راه، نواحی مختلف شهر را شناسایی و تعریف كرد.
خصوصیت مهم و ویژگی بارز فضاهای سبز در جداسازی مناطق ، در تفكیك و جداسازی كاربریهای متعارض شهری با یكدیگر به كار گرفته میشوند. این قبیل جداسازیها اغلب، تاثیر بینایی- روانشناختی دارند و در به نظم كشیدن سیمای محیط، نقش اساسـی ایفا میكنند.
• تاثیر در ساختار شهری
فضاهای سبز میتوانند در پیوند میان فضاهای آزاد و كاربریهای گوناگون، ایفای نقش كنند. واضح است كه تسلسل، پیوستگی و انسجام صوری فضای سبز در این زمینه، باعث گنجانیدن شهر در متنی سبز میشود. علاوه براین، پیوند بصری فضای سـبز، میـان كاربریهای گوناگون ارتباط عملكردی ایجاد میكند و باعث اتصال كه كاربریهای گوناگون سطح در شهر و برخـورداری از هویـت یكپارچه شوند.
فضاهای سبز، همچنین، میتوانند خطوط اصلی شهر را برجسته كنند و تعریف كنندهی ساختار كلی شهر باشند. شبكه های وسـیع فضای سبز كه در امتداد راهها تشكیل میشود، این وظیفه را بر عهده دارند.
• تاثیر فضای سبز در كنترل عبور و مرور
فضاهای سبز، میتوانند این وظیفه را با تعریف مسیر حركت، تفكیك مسیرهای گوناگون و ایجـاد سـهولت در حركـت (عملكـرد اصلاحی) بر عهده بگیرند. فضای سبز كه در مجاورت شبكه راهها شكل میگیرد، باعث می شود كه این مسیرها به خـوبی تعریـف شوند. فضای سبز در این كاركرد، از نظر وسعت (عرض) و ساختار، از سلسله مراتب موجود در شبكه راهها تبعیت میكند. هرچه عرض و میزان بار تردد خیابان كمتر شود، به همان نسبت نیز، از عرض فضای سبز حاشیه خیابان كاسته میشود.
فضاهای سبز، دارای ویژگی معماری شناسی تقسیم فضا هستند. از این ویژگی میتوان برای تقسیم مـسیرهای گونـاگون، ماننـد: مسیر پیادهروی، مسیر عبور دوچرخه و مسیر سوارهروی استفاده كرد. حتی میتوان مسیرهای تندرو و كندرو را نیـز از یكـدیگر مجـزا كرد. فضاهای سبزی كه به این شكل در اطراف راهها احداث میشوند، میتوانند دارای ارزشهای زیست محیطی بیشماری نیز باشند.
در مورد مسیرهایی كه امكان پیاده روی دركنار آنها فراهم باشد، فضای سـبز، مـیتوانـد بـا دلپـذیرتر نمـودن مـسیر پیـادهرو، ارزش اجتماعی آن را نیز افزایش دهد.
نكته دیگری كه میباید در اینجا به آن اشاره شود، استفاده از خصوصیت تفكیك فضایی و جلوگیری از عبور است كه میتوان آن را به منظور اصلاح تقاطع ها به كار گرفت. احداث لچكی ها باعث روانتر شدن حركت خودروهـا مـیشـوند و ایـن امـر، بـا ایجـاد سهولت در امر عبور و تعریف مسیر عبور انجام میپذیرد. با گسترش بزرگراههـا قطعـات گـستردهای در تلاقـیهـای غیـرهمسـطح بزرگراهها تعریف میشوند كه به عنوان رمپ و لوپ، میتوانند توسـط فـضاهای سـبز پوشـانده شـوند. ایـن قطعـات در چـشم انـداز بزرگراهها مشخصه های برجسته ای را ایجاد میكنند كه در ذهن بیننده باقی میمانند.
ویژگیهای معماریشناسی گیاهان درفضای سبز
گیاهان در معماری فضای سبز، به عنوان مصالح طراحی و فضاسازی به كار گرفتـه مـیشـوند. گیاهـان مـیتواننـد بـا توجـه بـه خصوصیتهای خاص ناشی از شكل و حجم انفرادی یا انبوه خود، به عنوان یك فرم معماری مـوثر در سـاختن فـضا سـهیم باشـند. گیاهان میتوانند به صورتهای دیوار، سقف و كف به كار گرفته شوند. وقتی گیاهان به صورت ردیف و انبوه كاشته میشوند، میتوانند نقش دیواره را داشته باشند. سایه گستر درختان میتواند جایگزین سقف شود و كف را نیز مــیتوان توسط گیاهـان پوشـشی تعریـف كرد. گیاهان میتوانند به عنوان منابع، امر تفكیك بصری یا فیزیكی فضاها را برعهده داشته باشند. همچنین، گیاهان میتواننـد منجـر به تعریف فضاها شوند.
گیاهان با خصوصیاتی كه از آنها برخوردارند، نقشهای زیر را برعهده دارند:
• ایجاد حصار
محصور كردن فضا نخستین اصل حاكم بر طراحی مكانهای شهری است. به طـوری كـه اگـر فـضا بـه خـوبی محـصور نـشود، نمیتواند به یك مكان جذاب تبدیل شود.
چنانچه محصور كننده ها از طبیعتی مربع شكل و یا دایره وار پیروی كنند، یك حجم ساكن را به وجود مـیآورنـد و تـصور ذهنـی ساكن و آرامی را ایجاد مینمایند. در صورتی كه محصور كننده های گیاهی، یك حجم طـولانی را القـا كننـد، دارای هویـت حركتـی میشوند. چنانچه این حركت به سمت یك هدف مشخص شكل گیرد ، حركت جهتدار خواهد بود. در صورتی كه محصور كننـده هـا مسیر پـیچ و خمداری را تعریف كنند و حصار به صورت آزاد باشد، نیز حركت القا میشـود؛ امـــا ایـن حركـت دارای آزادی انتخـاب است.
• كنترل دید
گیاهان فضا را محدود و از اشراف نامطلوب ممانعت می كنند. گیاهان میتوانند با ایجاد پرده هایی، دیدهای نـامطلوب را بپوشـانند. همچنین، گیاهان میتوانند دید را به سمت عناصر مطلوب هدایت كنند. كنترل مثبت، بر میـزان تعمـق و گـستره هویـت محیطـی میافزاید. علاوه بر گیاهان، میتوان از عناصر دیگری مانند: شیب زمین، ارتفاع گیاهان و تراكم گیاهان و یا عناصـر سـاختمانی نیـز، بهره برد.
استفاده از گیاهان برای كنترل دید، باید به گونه ای باشد كه دید خارج محدود شود ولی دید داخل به سـمت خـارج ، آزاد باشـد تـا بتوان قسمتهای زیبا را بهتر دید. در كنترل دید، نقطه دید، قصد بیننده و یا استفاده كننده اهمیت دارد. تفكیك بصری، میتواند حس محصوریت و خصوصی بودن فضا را تقویت كند. بـسته بـه خـط دیـد انـسان میـزان ، متفـاوتی از خصوصی بودن فضا بهدست میآید. ارتفاع قرارگیری انسان، تعیین كننده اندازه حصارها، درختچه ها، درختـان و كلیـه عناصـر قایم و بالای سر است.
• ممانعت حركت
گیاهان میتوانند در كنترل عبور و مرور دخالت داشته باشند. در یك فضای سبز، میتوان مسیر را بـه زیبـایی بـا كمـك گیاهـان مسدود كرد. همچنین، گیاهان با تعریف لبه ها مسیر حركت را مشخص میكنند و مانع میشوند كه افراد از قسمتهای دیگر اسـتفاده كنند. كاربرد این خصوصیات، در پرچینها ملموس است. همچنین، میتوان در مواردی برای مسدود كـردن مـسیر عبـور، از گیاهـان خاردار و تیغه دار استفاده كرد. در پارهای ازموارد، جلوگیری از حركت، منجر به تفكیك فیزیكی فضا میشود. این تفكیك فیزیكی میتوانـد بـا تفكیـك بـصری همراه باشد، به طوری كه ضمن آنكه میتوان محدوده ی كناری را مشاهده كرد، نمیتـوان بـه آن وارد شـد. بـرای ایجـاد تفكیـك فضایی، میتوان از گیاهان، عارضه های طبیعی، مثل: دره، رودخانه، كوه و یا اختلاف سطح استفاده كرد.
• تقسیم فضا
تقسیم فضا مهمترین ویژگی گیاهان در طراحی فضاهای سبز است. گیاهان میتوانند یك فضای ساده را به چندین فضای متنوع كوچكتر تقسیم كنند. همچنین، گیاهان در اثر تفاوت در گونه، فاصله كاشت و ارتفاع، تاثیرهای گوناگونی بر فضا میگذارد. تقسیم كننده های فضا میتوانند به صورت شبكه، پرچین، مانع و سایه گستر باشند. فضاهای تقـسیم شـده، مـیتواننـد مكـان مناسـبی بـرای فعالیتهای گوناگون مورد استفاده قرار گیرند.
