روف گاردن (بام سبز) و گیاهان مناسب برای آن

بام سبز، یكی از رویكردهای نوین معماری و شهرسازی و برخاسته از مفاهیم توسعه پایدار است كـه از آن مـیتـوان در جهـت افزایش سرانه ی فضای سبز، ارتقای كیفیت محیط زیست و توسعه پایدار شهری بهره برد. بام سبز، به سیستم سبكی اطلاق میشود، كه از لایه های پیش ساخته فراهم می آید و با بام ساختمان، یك سیستم واحد به وجود می آورد و رشد گیاه را در محیط كـشت رویـش خاصی میسر میسازد.

لایه های تشكیل دهندهی بام سبز، معمولاً از بالا به پایین، به ترتیب از پوشش گیاهی، محیط كشت رویشی یـا لایه كاشت، تثبیت كننده و محافظ ریشه، لایه زهكشی، هوادهی و انباره آب، لایه محافظت رطـوبتی و عـایقبنـدی بـرای محافظت از لایه های سازه بام تشكیل میشود.

بامهای سبز، بسته به عمق لایه كاشت، نوع گیاهان و میزان تاسیسات مورد نیاز، به سه گروه تقسیم میشوند:

1- بام سبز(روف گاردن) گسترده یا وسیع "Roof Extensive" : نیازمند حداقل تاسیسات، نگهداری و در نتیجه هزینه كمتری است. این نوع بام سبز، لایـه كاشـتی بین 5 تا 15 سانتیمتر دارد و به همین دلیل، سبك بوده و بار محدودی را به ساختمان وارد می كند. بام سبز(روف گاردن) گسترده، بـه دلیـل سـبك بودن، غالباً نیاز به اصلاح ساختار ساختمان ندارد و برای قرار گرفتن بر بام ساختمانهای موجود، مناسبتر اسـت. بام سبز(روف گاردن) گـسترده، بسته به عمق لایه كاشت، در حالت اشباع با آب، وزن بام را بین 70 الی 170 كیلوگرم افزایش میدهد. بام سبز(روف گاردن) گسترده میتواند هم روی بامهای مسطح و هم شیبدار، تا شیب سی درصد پیاده شود. تنها محدودیت بامهای سبز گسترده، نوع گیاهان قابل كاشت است كه در آن از گیاهان با ریشه های كوتاه استفاده میشود. گلهای وحشی، چمن بوته، گونه های سدوم و خزه و انواع گیاهانی كه نیاز به مراقبت و آبیاری كمتری دارند، برای كاشت در بامهای گسترده مناسب هستند. بامهای سبز گسترده، معمولاً كاربردی نیستند و تنهـا میتوان از منافع زیست محیطی و زیبایی آنها بهره مند شد.

2- نوع دیگر، بام سبز(روف گاردن) متمركز یا فشرده Roof Intensive است كه لایه كشت ضخیمتری دارد و به همـین دلیـل، محـدودیتی از نظر انتخاب پوشش گیاهی ندارند، در بامسبز متمركز، میتوان از انواع گیاه و درختچه و درختهایی كه روی زمین قابل كاشت هستند استفاده كرد. لایه كاشت بامهای متمركز، از 20 الی 60 سانتیمتر متغیر است. بامهای سبز متمركـز، نیازمنـد نگهـداری، آبیـاری و سایر مراقبتهای مرسوم فضاهای سبز روی زمین هستند و به دلیل وزن سنگین تر، یا باید روی بامهایی بنا شوند كه سـاختمان آنهـا ظرفیت بار بیشتری دارند و یا سازه ی ساختمان، از قابلیت تقویت برای تطبیق بار اضافی برخوردار است. بـامهـای متمركـز در حالـت اشباع با آب، باری حدود290 الی 970 كیلوگرم به وزن بام اضافه میكنند. بهترین گزینه برای ایـن نـوع بـام سـبز، احـداث آن روی ساختمانهای جدید و در نظر گرفتن بار اضافی بام در طراحی و محاسبات سازه ی اولیه ساختمان است.

3- نوع سوم بـام سـبز، در واقـع تركیبی از دو بام سبزگسترده و متمركز است. اخیراً مدلهای پیش ساخته ای وارد بازار این فن آوری شده اند كه بـدون نیـاز بـه زیرسـاخت، قابل پیاده شدن روی هر بام و بالكنی هستند. این قطعات پیش ساخته با پوشش گیـاهی متنـوع و از پـیش كاشـته شـده بـه صـورت گیاهان مختلف تا درخت و درختچه عرضه میشود.

گیاهان مناسب برای فضای روف گاردن و فضا های سبز عمودی

احداث فضاهای سبز عمودی، تحت تاثیر ملاحظات فنی متعدد، از جمله، توانایی سـاختمان در برابـر افـزایش وزن بـار (در مـورد بامهای سبز) است. همچنین، این ساختمانها باید از لحاظ دفع زهكشها و سیستم هدایت آن نیز، مورد بررسی قرار گیرند.

برای احداث دیواره های سبز، میتوان از گیاهان بالارونده (كه مناسبترین آن، موچسب اسـت) بهـره گرفـت. البتـه در برخـی از روشها، دیواره های سبز گلدانهای باریك، به صورت شبكه های ممتد، فضای رشد را برای گیاهان فراهم میكنند. در هـر دو حالـت، ایجاد فضاهای سبز با استفاده از گیاهان علفی صورت میگیرد و گیاهان خشبی، برای این منظور، مناسب نیستند.

گیاهانی كه در بامهای سبز، به كار گرفته میشوند، نیز عمدتاً عبارتند از:

•سدومها

این گیاهان، درجهی بالای سازگاری را به خود اختصاص میدهند و همراه با علفهای با رشد كم، مثل: فستوكا و كولریـا و آلیـوم هستند. به دلیل تحمل خشكی، نمای مطلوب در طی سال، راحتی تكثیر و مناسب بودن برای لایه هـای كـم عمـق، سـدومهـا بـستر سیستمهای بام سبز گسترده با لایه خاك كم عمق را به خود اختصاص میدهند.

•خزه ها، گلسنگها

بامهای با پوشش كاشی یا موزاییك، با توزیع غیر یكنواخت، به طور خودرو و طی زمان، كلونیهایی از خزه و گلسـنگهـا دارنـد. این فرایند، میتواند به چنین بامهایی كمك كند، تا بدون داشتن لایه های خاك زیرین، به وسیله پوشاندن سطح با مـاده ای مغـزی جهت ترغیب رشد و تثبیت خزه ها، شبیه پوشش گیاهی شوند.

•پیازها و ژئوفیتها

رشد ژئوفیتهای كوتاه قامت در اقلیمهای حاره ای و خشك، به طور بالقوه، ازجمله موارد ایده آل برای رشد در بام سـبز هـستند.

زیبایی ظاهری و فصلی بودن، آنها را به گیاهانی محبوب تبدیل كرده است. گیاهان اقلیم خشك كه شـامل دامنـه گـستردهای از:

لاله ها، نرگسها و سوسنهای زیستگاه های بیابانی و گرم هستند، با وضعیت گلدهی و رشد زود هنگـام سـازگار شـده انـد و سـپس اندامهای هوایی، این امكان را فراهم كرده اند تا پیاز زیر خاكی خود را در برابر حرارت های سوزاننده تابستان، حفظ كننـد. در جـایی كه عمق لایه خاك، 10 تا 20 سانتیمتر باشد، میتوان انواع پیازها را روی بامها رویاند.

مناسب بودن پیازها و گونه های ژئوفیت، برای استفاده در بامهای سبز، رابطه نزدیكی با شرایط منطقه و زیستگاه اولیه آنهـا دارد. برخی گونه ها در لایه های 5 سانتیمتری رشد كرده اند و در سال دوم، رشد بهتری نشان داده اند؛ از جمله: انــواع لاله ها Tulipa  و انواع زنبق Iris bucbarica, Muscari azureum و clusiana , T.chrysantha ,  T.humilis, T.turkestanica متداولترین جنس پیازها در بامهای سبز گـسترده، پیـاز آلیـوم اسـت كـه بـه عنـوان مثـال، آلیـومهـای بـا رشـد انـدك، مثـل  pulchellum.A , schoenoprasum.A  پیاز كوهی و flavam.A ،ارزش خاصی دارنـد.

بـسیاری از سوسـنهـا که از زیـستگاههـای فصلی خشكی بوده و با موفقیت استفاده شـده انـد، كـه شـامل: زنبـق آلمـانی Germanica lris و زنبـق ریـشدار pumila.I و I.graminea هستند.

عیب عمده استفاده از ژئوفیتها این است كه پس از گلدهی، پایه گیاهی، زرد بدمنظر میشوند و هنگامی كه از بین میرونـد، زمین، خالی باقی میماند. منطقی است كه پیازها را در قطعات بزرگ زمین نكاریم آنها را به طـور متعـدد و یـا گـروههـای كوچـك، پراكنده كنیم، تا در تركیب با گیاهانی باشند كه تمام سال، پوشش دارند.

•گیاهان یك ساله مناسب برای روف گاردن

برخی گیاهان یكساله، مناسب كشت در بام سبز هستند. به طور كلی، اینها گیاهان یكساله، بیابانی هستند و برای بقا در شـرایط پرتنش، سازگار شدهاند. در اكثر مواقع حاد سال، به صورت بذر خفته میمانند و طی دوره های بهتر سال، جوانه مـیزننـد، مـیروینـد و گلدهی میكنند. با وجود آنكه از پوشش گیاهی قابل توجه ای برخوردار نیستند، میتوانند با رنگ گلهای خود، تاثیر بسیاری داشـته باشند. موفقترین گیاهان یكساله در بامهای سبز، آنهایی هستند كه سالیانه، بذردهی میكنند.

این گونه ها عبارتند از: گونه های با گلدهی سریع كه گلدهی آنها 6 تا 8 هفته پس از بذركاری شروع میشود. به عنـوان مثـال،

گل گچدوست Maroccana Linaria و گیاه گل كتانی-كتاندار muralis Gypsophila ،از جملـه ایـن گونه ها محـسوب میشوند. گونه های گلده، برای افزایش عمر گیاه كشت شده در پاییز به كار می آید، مثـل: گیـاه گـل گنـدم cyanus centaurea . همچنین، از گونه های با جوانه های جذاب، برای آخر فصل و زمستان، مثل: شاه اشرفی tinctoria Coreopsis، با كیفیتهای بصری را میتوان نام برد.

•گونه های چند ساله علفی

اكثر گونه های گیاهی بام سبزگسترده، از نوع علفیهای چند ساله (یعنی گیاهان غیر چوبی) و علفهای منـاطق خـشك هـستند.

بسیاری از این گیاهان، آبدار هستند. گونه های آبدار، برای استفاده در بام سبز، به دلیـل تحمـل بـسیار نـسبت بـه خـشكسـالی، و ذخیره آب موجود در بافتها مطلوب هستند. گیاهان آبدار مورد استفاده در بام سبز، سدومها هستند. سدومها همه جا در بـامهـای سبز گسترده، به دلیل سازگاری مطلوب با محیط بام، میتوانند رشد كنند. بامهای با پوشش سدوم، تحت تـنش كـم آبـی، از سـبز پـرطراوت به ارغوانی كـدر تبدیل میشوند. سدومهای بام سبز، گیاهان با شاخ و بـرگ همیـشه سـبز هـستند كـه گـلدهـی آنهـا در اردیبهشت و خرداد ماه است. با وجود این، كشت سدوم، به تنهایی میتواند در اكثر اوقات سال، منظرهای تیره داشته باشد.

عضو دیگر خانوادهی سدوم، خانوادهی كراسولاسه Crassulaceae است كه از پتانـسیل بـالقوه ای برخـوردار هـستند. گیاهـان گوشتی چند ساله sempervivum ،گیاهانی هستند كه انتشار سریعی ندارند، ولی در عوض، دسته های رزت تشكیل میدهند كه به آرامی به طرف خارج منتشر میشوند. به همین ترتیب، آنها در انتخابهای اول ایجاد پوشش گیـاهی كامـل قـرار نمـی گیرنـد ولـی بعنوان گونه های تزیینی محیطی، بهترین هستند. در اقلیم های گرمتـر، سـایر جـنسهـای خـانواده كراسولاسـه، بـه عنـوان مثـال:

ساق عروسی Echeveria و رسولیا Rosularia از گیاهان گوشتی همیشه سبز محسوب میشوند.

خــانواده دیگــر، بــا اعــضای آبدار، Aizoaceae هــستند كــه Delosperma ،carpobrotus و mesembryanthemum crystallinum را شامل میشوند. این گیاهان، با وجود آنكه كاربرد گسترده ای ندارند، رنگهای تماشایی ارایه مـیدهنـد و تحمـل زیادی نسبت به خشكی دارند. همچنین، امكان دارد كه كاكتوسها نیز، روی بامها برویند.

یكی از موفقترین و جذابترین گونه های بام سبز غیر آبدار، Saxifraga Petrorhagia است كه با گلهای صورتی كوچك، در آرایش خوشه ای تا ارتفاع 20 سانتیمتر دیده میشود.

از دیگر گیاهان مناسب، شیرسگ است كه گیاهی از خانوادهی افوربیا Cyparissias Euphorbia محسوب میشود. ایـن گیـاه، ایجاد شاخ و برگ پردار جالبی میكند و همچنین دارای گلهای سبز لیمویی است و كل گیـاه در پـاییز، تبـدیل بـه زرد پـر طـراوت میشود.

•گیاهان چند ساله علفی برای لایه با عمق 6 تا 10 سانتیمتر

این گیاهان، به طور عمده، دارای رشد كم و به شكل پراكنده هستند كه در هم آمیخت و پـرده هـای زیبـایی از انـواع رنـگهـا و بافتها را بهوجـود مـی آورنـد. ایـن گیاهـان، شـامل گونه های: میخـك Dianthus ، آویـشن Thymus ، آلیـسوم Alyssum، گــل اســتكانی Campanula و علــف نقــره ای Potentilla و گیــاه گــچدوســت repens Gypsophila ، گونه های سوســن Sisyrinchium ، خرگوشك Phoeniceum Verbascum و واریته دیگر خرگوشك chaini.V هستند.

•گیاهان چند ساله علفی برای عمق لایه 10 تا 20 سانتیمتری

این نوع گیاهان، به طور ذاتی نسبت به بروز خسارت یا تنشهای موضعی، آسیب پذیری كمتری دارند. همچنین، با پوشش خـوب، میزان رقابت علفهای هرز را كاهش میدهند. از جمله آنها، میتوان به شقایقهای بـسیار زیبـا كـه در بهـار گـلدهـی دارنـد و واریته های گل سلوی nemorosa Salvia اشاره كرد.

•علفها و جگنها

علفها نیز، نقش اصلی را در بامهای سبز گسترده ایفا میكنند.

•علفیها در كشتهای تركیبی

در لایه های با عمق 6 تا 10 سانتیمتر، گونه هایی گسترش یافته اند كه شامل، فستوكا مثل: ovina.F و cinerea. F است. یكی از جذابترین علفهای كوتاه تزیینی ciliata Melica است كه با گل آذین سفید رنگ، در میان تودهی شاخ و برگ، به طرز زیبایی، در نور خورشید میدرخشد. پراكندگی این علف در میان گیاهان گلدار با رشد كم، تاثیر طبیعی شگرفی ایجاد میكند.

علفیها در لایهای با عمق 10 تا 20 سانتیمتر، شامل تعدادی از علفهای بسیار جذاب هستند. از نمونه های ارزنده آن، میتوان به علف media Briza اشاره كرد. در این عمق خاك، گونه مكزیكی tenuissima Spita ،فقط بـه نیمـی از ارتفـاع نرمـال خـود میرسد، ولی در یك بام قابل دید، تودهی كشت مناسبی ایجاد میكند كه كه در نور خورشید میدرخشد.

amethystine Festuc ،همانطور كه از نامش بر می آید، گل آذین ارغوانی زیبـایی دارد. sempervirens Helictotrichon ،دارای برگهای خاكستری، یكی از جذابترین علفهایی است كه در طول سال، گل دارد.

•بامهای علفی

كشتهای بام چمنی را میتوان با علفهای مقاوم به تنش، روی لایه های با عمق كمتر از 15 سانتیمتـر انجـام داد. علـفهـای Trisetum flavescensو Poa Pratensis، Festuca rubra ،  Cynosurus Cristatus، Agrosits Capillaris :ماننـد، برگریز علفهایی هستند كه اغلب، در تركیب بذر گلهای وحشی مورد استفاده قرار میگیرند و بدون گل وحشی، برای این كشتهـای بـام چمنی نامناسب هستند.

•گیاهان چوبی برگریز

شمار محدودی از بوته ها را میتوان در لایه های 15 تا 25 سانتیمتری مورد استفاده قـرار داد. ایـن گونه های سـازگار شـده بـا خشكی، همراه با گیاهان چندساله و علفها، با برگهای خشن كوچك و با بوته های جانبی خـوشبـو بـا بـرگ خاكـستری هـستند.

بسیاری از بقولات، در این دسته جای میگیرند. گیاه سیتیزوس Cytisus ، طاووسیGenista ،Caragana و Ononis .گونه های خزنده و مكنده، رزهای زیستگاه های شنی مانند: pimpinellifolia Rosa و gallica R ،گیلاس بوتـه ای tenella Prunus و انـواع بید، مانند: lanata Salix  ،repens.S  و retusa.S را شامل میشوند.

•مخروطیان

مخروطیان میتوانند در لایه های عمیقتر (حداقل 15 سانتیمتری)، تاثیر بصری قابـل توجـه ای ایجـاد كننـد. سـروهای كـوهی خوابیده، مانند: communis Juniperus ،nana،horizontalis.J و procumbens.J ،بسیار سودمند هستند. برخی كاجهای بـا رشـد كم، مانند: aristata Pinus و mugo pinus و pumilio.P ، نیز از گیاهان ارزشمند به منظور ایجاد بام سبز به شمار میروند.