یکی از مسائل مربوط به نگهداری و مراقبت از گیاهان، انتخاب خاکی خوب و مناسب است که گیاه بتواند در آن به خوبی و با کمترین مشکلات رشد کند.

محیط پیرامون ما- چگونه برای گیاهم، خاک آماده کنم؟

یکی از مسائل مربوط به نگهداری و مراقبت از گیاهان، انتخاب خاکی خوب و مناسب است که گیاه بتواند در آن به خوبی و با کمترین مشکلات رشد کند. زیرا گیاهان آب و مواد غذایی خود را اکثرا از طریق ریشه ها و از خاکی که در آن کاشته شده اند جذب می کنند.در این پست، مواردی همچون تعریف خاک، آشنایی با بافتهای خاک و معرفی مواد مختلفی که در تهیه مخلوطهای خاکی بکار می روند در نظر گرفته شده است و سعی کرده ام به شکل مختصر اما مفید اطلاعاتی را در اختیار خوانندگان قرار دهم. 

 اصولا خاک مخلوطی از مواد معدنی و آلی است که در نتیجه تجزیه و تخریب و هوازدگی سنگها بوجود میآید. ذرات تشکیل دهنده خاک ، بافت آنرا تعیین می کند. یعنی هر وقت گفت می شود بافت خاک مثلا سبک یا سنگین است، اشاره به این دارد که چه ذراتی با چه اندازه هایی در خاک وجود دارند. هر مقدار که اندازه ذرات خاک درشت تر باشد، بافت خاک سبک تر و هرمقدار که اندازه ذرات ریزتر باشد بافت خاک نیز سنگین تر است. ذرات درشت خاک معمولا توانایی جذب و نگهداری عناصر گیاهی و همچنین رطوبت را ندارن اما چنین خاکهایی از زهکش بسیار خوب و تهویه هوای عالی برخوردار هستند .  ذرات ریزتر (خاکهای سنگین) از عناصر غذایی بیشتری برخوردار هستند و  مواد موجود در اطراف ساختار ذرات آنان به تدریج مورد استفاده گیاهان قرار میگیرد اما از طرفی توانایی عبور آب از خود و به بیان دیگر زهکش مناسب ندارند. ذرات خاک را بر اساس اندازه ای که دارند در سه گروه عمده می توان قرار داد:

تقسیم بندی ذرات خاک

ذرات خاک را می توان بر اساس اندازه آنان در سه گروه قرار داد:

• شن که قطر ذرات آن بین 2 تا 0.05 میلیمتر است
• سیلت که قطر ذرات آن 0.05 تا 0.0002 است
•  رس که شامل ذراتی با قطر کمتر از 0.0002 میلیمتر است. 

خاک شنی چیست؟ این خاک دارای ذرات شن بیش از سیلت رسد است و حدود 80٪ الی 100٪ این نوع خاک از شن تشکیل شده است. در واقع خاک سبک است که تهویه و زهکش خوبی دارد اما توانایی نگهداری رطوبت را ندارد، به سرعت خشک میشود و از نظر مواد غذایی نیز فقیر است.

خاک رسی چیست؟ میزان رس آن از سیلت و شن بیشتر است و حدود50٪ الی 100٪   خاک را تشکیل می دهد. چنین خاکهایی از جمله خاکهایی با بافت سنگین هستند که تهویه اندکی دارند و رطوبت را در خود نگه می دارند و اگر مرطوب شوند بسیار می توانند فشرده شوند. اگرچه از نظر مواد غذایی غنی تر از خاکهای شنی هستند اما از نظر تهویه و زهکش نامناسب می باشند.

خاک لوم چیست؟ لوم خاکی است که دارای 30-10٪ رس، 50-30٪ سیلت و 50-25٪  شن باشد.یعنی این خاک خصوصیات هر سه گروه این ذرات را دارد. در واقع خاک لوم یکی از انتخابهای ایده آل برای گیاهان است درحالیکه خاکهای شنی و یا رسی یعنی خاکهایی که قسمت بیشتر آنان از شن یا رس تشکیل شده است نیاز به اضافه کردن موادی دارند که بافت آنها را متعادل تر کند. 

 بافت خاک را چگونه تعیین کنیم؟

اگرچه برای تعیین خاک آزمایشهایی وجود دارد اما معمولا انجام دادن آنان نیازمند دانستن روشهایی علمی همانند تهیه سوسپانسیون خاک و استفاده از دستگاه هایی همانند هیدورمتر است و بعید است تمامی افراد با این مسائل و روشها آشنایی داشته باشند بنابراین در این جا روشی را توضیح می دهم که به سادگی بتوان به شکل تقریبی بافت خاک خود را تشخیص دهید و این روش برای محیط خانه و گلدانهایی که دارید کارآمد است. ابتدا توده خاک مورد نظر خود را کمی مرطوب کنید به شکلی که رطوبت به تمامی قسمتهای آن برسد اما خاک خیس و گل آلود نشود. سپس یک مشت از خاک را برداشته و در میان دست خود بفشارید. بعد دست خود را باز کنید. اگر توده خاک شکل نگرفته بود و بعد از باز کردن دستتان، قسمتهای آن از هم جدا شدند ، این خاک از نوع سبک و شنی است. البته توجه داشته باشید که منظور از شنی بودن خاک عدم وجود  ذرات دیگر نیست بلکه این به معنی سبک بودن و حضور حداکثری ذراتی هم اندازه شن است. اما اگر بعد از اینکه دست خود را باز کردید، توده خاک به هم فشرده باقی مانده بود و حتی رد انگشتان دست خود را بر روی قسمتهایی از آن مشاهده کردید ، این به معنی رسی بودن و سنگین بودن خاک است. در مورد خاک لوم زمانی که دست خود را باز می کنید اگرچه توده خاک شکل خود را تا حدودی حفظ می کند اما به تدریج قسمتهایی از آن از توده اصلی جدا می شوند و توده خاک شکل خود را در نهایت از دست می دهد.

راه دیگر استفاده از روش حل کردن مقداری از خاک در یک بطری محتوی آب است. ابتدا دو سوم ارتفاع بطری را با آب پر می کنیم و سپس مقداری خاک می ریزیم تا سطح آب بطری تا حدود دهانه بطری بالا بیاید. سپس در بطری را بسته و به مدت دو دقیقه به خوبی بطری را تکان می دهیم. سپس بطری را بر روی زمین می گذاریم. زمانی که خاک ته نشین شد سطح خاک را بر روی بدنه بطری علامت می زنیم.  سعی کنید که هنگام علامت زدن بطری را تکان ندهید. این علامت اولیه میزان شن خاک شما را حدودا نشان می دهد. سپس بعد از یک ساعت مجددا سطح خاک را(که افزایش یافته است) علامت بزنید.فاصله علامت اول تا این علامت مربوط به مقدار سیلت موجود در خاک است سپس برای 24 ساعت باید صبر کرد و بعد از این مدت مجددا سطح خاک ته نشین شده را بررسی کرد و علامت زد که در واقع علامت سوم می شود. فاصله علامت دوم تا سوم میزان رس خاک شما را نشان می دهد. بنابراین فاصله بین کف بطری و علامت اول میزان شن، فاصله علامت اول تا دوم میزان سیلت و فاصله علامت دوم تا سوم میزان رس موجود در خاک را نشان می دهد.

چگونه بافت سبک و سنگین خاک را اصلاح کنیم؟

گفتیم که بافت خاک لومی ، خاک مناسبی برای اکثر گیاهان است اما خاکهای شنی و رسی را معمولا باید اصلاح کرد تا بتوان از آنان استفاده کرد. اینکه به خاک رسی ، شن اضافه کنیم و یا به خاک شنی ، مقداری رس اضافه کنیم تا اصلاح شوند کار درستی نیست و نتیجه خوبی عایدمان نمی شود. حتی گاهی نتیجه این کار خاکی بسیار سفت همانند سیمان است که اصلا به درد گیاهان نمی خورد. بهترین راه برای اصلاح خاکهای سنگین و یا سبک، اضافه کردن مواد آلی همانند کمپوست ، کود حیوانی و دیگر مواد است (در قسمتهای بعدی این مواد معرفی شده اند). با اضافه کردن این مواد به خاک رسی، میزان نفوذ پذیری و تهویه هوای این نوع خاک افزایش می یابد و از طرف دیگر با اضافه کردن این مواد به خاک شنی توانایی آن در نگهداشتن آب و مواد غذایی افزایش می یابد. برای خاکهای رسی اضافه کردن ماده آلی (مثل خاک برگ، کود پوسیده ) به ضخامت حدود 20-15 سانیتمتر  بر روی تمامی سطح خاک و سپس مخلوط کردن آن با حداقل 30-15 سانتیمتر از عمق خاک رسی پیشنهاد می شود. همچنین برای افزایش هوادهی و بهبود زهکش خاک سنگین و رسی می توان علاوه بر اضافه کردن ماده آلی از مقداری شن ( حدود 20-10 ٪ حجم کل مخلوط خاکی البته شن با اندازه ذرات حداقل حدود 1 میلیمتر) نیز استفاده کرد. خاکهای شنی نیز می توان ماده آلی (خاک برگ یا کود پوسیده دامی) به ضخامت حدود 10-5 سانتیمتر را برای مخلوط کردن تا عمق 15-10 سانتیمتری استفاده کرد. توجه کنید هر مقدار که عمق خاک مورد نظر شما بیشتر باشد باید به همان نسبت به میزان خاک برگ و یا کود پوسیده دامی نیز اضافه کنید . یعنی نسبت تقریبا ثابت است و با توجه به این نسبتها می توان ضخامت مناسب ماده آلی را محاسبه کرد.

 چگونه می توان مخلوط خاکی تهیه کرد؟

بسیاری موارد این سوال پیش می آید که چگونه می توانیم مخلوط خاکی تهیه کنیم که که مثلا سبک باشد یا بافتی متوسط داشته باشد و یا اینکه خاکی سنگین باشد؟ پاسخ در نحوه انتخاب اجزا تشکیل دهند خاک مورد نظر است. یعنی با انتخاب و کاربرد مواد اولیه مناسب می توان خاکی با بافت مورد نظر تهیه کرد. مثلا برخی مواد (که بعدا با خصوصیات هر یک آشنا می شویم) همانند پرلایت ، پیت خزه، خاکبرگ، کودهای پوسیده دامی موجب سبک شدن بافت خاک و موادی مانند خاک معمولی و رس موجب سنگین شدن بافت خاک می شوند. در زیر مثالهایی از اجزای سه نوع بافت سبک متوسط و سنگین را برایتان آورده ام. توجه داشته باشید که نمونه های زیر فقط مثال هستند و از مواد مختلف و گوناگونی در تهیه خاکهای سبک، متوسط و سنگین استفاده میشود.

• مثال برای خاک سبک: یک قسمت خاک معمولی(خاک باغچه)+دو قسمت پرلایت یا ماسه+ دو قسمت پیت خزه یا خاکبرگ
• مثال برای خاک متوسط: یک قسمت خاک(خاک باغچه)+یک قسمت پرلایت
• مثال برای خاک سنگین: یک قسمت خاک(خاک باغچه)+یک قسمت پیت خزه یا خاک برگ

 بنابراین انتخاب اجزا اولیه برای تهیه مخلوط خاکی، بسیار مهم است. برخی از این اجزا بیش از سایرین شناخته شده هستند مثلا اصطلاحاتی همانند خاک معمولی باغچه و یا خاکبرگ ، شن و یا کود پوسیده دامی ، اصطلاحاتی آشنا هستند اما برخی از این مواد نیز تا حدودی ناشناخته هستند و حتی اگر با اسم آنان قبل از این برخورد داشته باشید شاید ندانید که هر یک از این مواد چه خصوصیاتی دارند که بر اساس آن خصوصیات می توان از آنان در مخلوط خاکی استفاده کرد. در ادامه با برخی از این مواد آشنا میشویم. 

 از چه مواد دیگری در مخلوطهای خاکی استفاده می شود؟

این مواد را بر اساس منشائی که از آنان تهیه شده اند میتوان در دو گروه عمومی قرار داد:1- مواد معدنی که برخی عناصر معدنی در آنان وجود دارد و ساختار این مواد طی پروسه هایی همانند حرارت دیدن تشکیل شده اند و 2- مواد ارگانیک و یا طبیعی که در طبیعت وجود داشته اند و از آنان استفاده شده است.

مواد معدنی

ورمی کولایتVermiculite

ورمی کولایت  از نظر شیمیایی سیلیکات منیزیوم-آلومینیوم –آهن است. pH  آن خنثی است و مقدار زیادی آب را جذب خود می کند و به همین دلیل وجود آن به سبک شدن بافت خاک کمک می کند در ضمن این که نگهدارنده خوبی برای رطوبت است. این ماده توانایی جذب و نگهداری عناصر غذایی را نیز دارد و می تواند برخی از عناصر بخصوص پتاسیم و منیزیم را در خود نگهداری و به تدریج در اختیار گیاه قرار دهد. حتی گفته می شود که محتویات این دو عنصر در این ماده به قدری است که احتیاجات گیاه را از نظر این دو عنصر برآورده می‌کند. ورمی کولایت از نظر اندازه ذرات در چهار گروه مختلف قرار میگیرد و شماره 2  آن که ذراتی برابر با 3-2 میلیمتر دارد در ترکیب مخلوطهای خاکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و شماره 4 آن که ذراتی برابر با 0.75 میلیمتر دارند در رابطه با تهیه بستر مناسب برای جوانه زنی بذور مورد استفاده قرار میگیرند. توجه داشته باشید که این ماده نوع ساختمانی نیز دارد که نمی بایست از آن برای مصارف باغبانی استفاده شود.

پرلایتPerlite

این ماده منشا آتشفشانی دارد و سیلیکاتی و سبک وزن است و 4-3 برابر خود میتواند آب جذب کند. بنابراین در افزایش توانایی جذب مخلوط خاکی و همچنین سبکی بافت آن نقش دارد. اندازه ذرات آن متغیر است و نمونه هایی که 3-1.5 میلیمتر قطر دارند بیش از سایرین در باغبانی مصرف دارد . pH آن خنتی و در حد 8-6 است. این ماده بر خلاف ورمی کولایت توانایی نگهداری عناصر را ندارد و اصولا مناسب گیاهانی که به فلوراید حساسیت دارند نیز نیست. پرلایت+ پیت خزه یکی از متداولترین مخلوطهایی است که برای کاشت و ریشه زایی قلمه ها بکار می رود و از پرلایت به تنهایی نیز می توان برای ریشه دار کردن قلمه ها و رشد گیاهان استفاده کرد که البته در این صورت آبیاری و کوددهی به گیاه باید با مراقبتهای بیشتری صورت گیرد.

پامیسPumice

پامیس در اصل دی اکسید سیلیکون و اکسید آلومینیوم است که همراه با مقادی اندکی از اکسیدهای عناصری همانند آهن، کلسیم، منیزیم و سدیم میباشد . از این ماده به تنهایی یا به همراه پیت خزه بخصوص برای ریشه زایی قلمه ها استفاده می شود.

راک وولRockwool

ماده اولیه آن از منابع مختلف صخره ای بدست می آید که ابتدا در دمای بسیار بالا ذوب میشوند و سپس به صورت رشته  و سپس به صورت بلوکه در میآیند. مقدار قابل توجهی آب در خود نگه می دارد و pH کمی قلیایی است. بلوکه های این ماده  به شکل آماده در می آیند و ابتدا مرطوب می شوند و سپس  بذر و یا قلمه گیاهان را میتوان مستقیما در میان منفذی که به همین منظور در راک وولهای مخصوص باغبانی ایجاد شده اند کاشت .سپس می توان این بلوکه ها را گلدانی که حاوی سایر مخلوطهای خاکی هستند قرار داد تا ریشه های گیاه با بزرگ شدن و توسعه یافتن‘ به درون سایر مخلوط خاکی نفوذ کند.

مواد ارگانیک

پیت

  پیت بقایای نیمه پوسیده از گیاهان آبزی هستند که به وسیله فعالیت باکتریها به کندی تجزیه شده اند. پیتها بر اساس اینکه از چه نوع گیاهانی بدست آمده باشند و چه گیاهانی منشا آنان باشند به سه گروه تقسیم می‌شوند.

پیت خزه Peat moss که به آن خزه پیت هم گفته میشود کمترین میزان پوسیدگی را دارد و از خزه اسفاگنوم یا سایر خزه ها بدست آمده است، قهوهای مایل به زرد تا قهوه ای تیره است و 15 برابر وزن خود رطوبت جذ می کند اما اسیدی است و pH آن حدود 4.5-3.2 است

پیت نی جگنی Reed sedge peat که از باقیمانده علفها نی ها و جگن ها و سایر گیاهان مردابی بدست آمده و رنگهای مختلف و گوناگونی دارد اما معمولا قهوه ای مایل به قرمز تا سیاه رنگ است. pH آن نیز با توجه به اینکه از گیاهانو مختلف بدست آمده بسیار متغیر است و از 4 تا 7.5 در بین این گیاهان وجود دارد. 10 برابر وزن خود می تواند آب جذب کند. این نوع پیت در باغبانی مصرف ندارد.

پیت هوموسPeat humus که بسیار پوسیده است و گیاهان تشکیل دهنده آن قابل تشخیص نیستند و رنگ آن قهوه ای تا سیاه رنگ است و قدرت زیادی در جذب رطوبت ندارد.

 در بین انواع مختلف پیت، پیت خزه بیش از سایر پیتها مورد استفاده قرار میگیرد . اما قطعات آنرا قبل از مصرف باید خرد و تکه تکه  و همچنین مرطوب کرد. اگر این مواد را د ر آمیخته خاکی استفاده کنیم اگر چه موجب سبک شدن بافت مخلوط خاکی می شویم اما توجه داشته باشید که اگر این مخلوط برای مدت زمانی خشک باقی بماند، مرطوب کردن مجدد آن کاری نسبتا مشکل است. زیرا پیت خزه ای که خشک شده باشد به سختی رطوبت را مجدد به خود جذب می کند و حتی ممکن است پس از آبیاری خشک باقی بماند.امروزه از پوست درختان ریزشده و خرد شده به جای پیت استفاده می شود.

خزه اسفاگنومSphagnum moss

خزه اسفانگونم بقایای خشک شده گیاهان مردابی هستند. این خزه سبک وزن است و 20-10 برابر خود آب جذب می کند و به شدت اسیدی است و pH آن برابر با 4-3.5 است. قطعات این خزه قبل از استفاده باید خرد و تکه تکه شوند. خزه اسفاگنوم را گاهی برای پوشش رویین سطح گلدانها و یا قیمها مورد استفاده قرار می دهند. احتمال سبز شدن مجدد این خزه ها در صورت مناسب بودن رطوبت محیط وجود دارد.

خاک اره و پوسته ریزشده برخی از درختان

از پوست برخی از درختان بخصوص سدر نراد کاج شوکران و سایر درختانی که پوستهایی سخت دارند می توان خاک اره  و یا قطعات درشتری را بدست آورد و در مخلوطهای خاکی استفاده کرد.این مواد ارزان قیمت ، سبک وزن  و به فراوانی در دسترس هستند اما اگر تازه باشند ممکن است موادی همانند فنول، صمغ ، ترپن و تانین در آنها وجود داشته باشد و به این دلیل چندان مناسب استفاده نباشند و باید قبل از استفاده اجازه دهیم که به مدت 14-10 هفته بپوسند و بعد استفاده شوند. کوکوپیت Cocopeat نیز از جمله الیاف گیاهی  است که از پوسته میوه نارگیل بدست می آید و امروزه به فراوانی بخصوص به همراه پرلایت مورد استفاده قرار میگیرد.کوکوپیت به شکل بلوکه هایی به شکلهای مستطیلی و یا مدور نیز وجود دارد و به فروش می رسد.توجه داشته باشید که این ماده دارای محتویات قابل توجهی پتاسیم است اما از نظر کلسیم بسیار فقیر می باشد.

کمپوست

گاهی میتوان از پوسیده شدن مواد آلی  بخصوص برگ گیاهان مختلف موادی بدست آورد که به طور کل کمپوست خوانده میشود. برای پوسیدن این مواد ممکن است به 24-12 ماه زمان احتیاج باشد. در طی فرایند پوسیدن این مواد ممکن است لازم باشد به منظر کمک به باکتریهایی که عمل تجزیه مواد را انجام می دهند از کود نیتروژنه استفاده کرد تا به رشد و تکثیر و فعالیت باکتریها و در نتیجه عمل پوسیدن مواد سرعت داده شود. مواد پوسیده همچنین ممکن است دارای املاحی باشند که موجب شور شدن آنان شود که اصلا برای رشد گیاهان مناسب نیست . بنابراین قبل از استفاده می توان ابتدا کمپوست را با آب شستشو داد تا این این املاح مزاحم شسته و خارج شوند. امروزه انواع دیگری از کمپوست که از کرمهای خاکی بدست می آید نیز توجه بسیاری از پرورش دهندگان را به خود جلب کرده است.

توجه : فرقی نمی کند که از چه  ماده ای که در مخلوط خاکی خود استفاده می کنید، به یاد داشته باشید که حتما مخلوط خاکی را که تهیه کرده اید اول به خوبی خیس و مرطوب کنید و سپس بعد از گذشت نیم ساعت و خروج آب اضافی، این مخلوط را مورد استفاده قرار دهید.

کشت بدون خاک (هیدورپونیک) چیست؟

حتما اصطلاح هیدروپونیک را شنیده اید. اگر بخواهیم این لغت را به فارسی ترجمه کنیم معنی آن آب کشت می شود. یعنی کاشت گیاه بدون استفاده از خاک و با قرار گرفتن ریشه های گیاه در محیطی مایع همانند آب . بنابراین زمانی که از سایر مواد (همانند موادی که در بالا ذکر شد) استفاده می شود بهتر است از واژه کشت بدون خاک استفاده شود تا هیدروپونیک. زیرا ریشه گیاه در موادی معدنی و آلی قرار میگیرد و نه محیطی مایع مانند آب. در تهیه مخلوطهای بدون خاک از مواد متنوعی استفاده می شود که بسیاری از نمونه های آنان را در قسمت بالا مشاهده کردید و فقط در این نوع مخلوطها از خاک معمولی استفاده نمی شود به همین دلیل به آن کشت بدون خاک می گویند. اگرچه امروزه با استفاده از روشهای کشت بدون خاک ، کیفیت و کمیت محصولات افزایش می یابد اما توجه داشته باشید که کنترل رطوبت و pH یا اسیدیته این نوع از بسترهای کاشت باید با دقت بیشتری نسبت به بستر خاکی انجام شود. زیرا بروز  اشتباهات در چنین بسترهایی(بدون خاک) می تواند منجر به صدمات بیشتر و گسترده تری در مقایسه با استفاده از خاک شود. تنوع بیشماری در مصرف مواد مختلف برای تهیه بستر کاشت بدون خاک وجود دارد گاهی میتوان تنها از یکی از مواد یاد شده در قسمت بالا بدین منظور استفاده کرد اما معمولا از مخلوط دو یا چند عدد از آنان استفاده می شود. 

توضیحاتی راجع به تهویه خاک

همانطور که قبلا اشاره شد، اصولا میزان تهویه در خاکهایی که بافت سبک دارند بیشتر از خاکهایی است که بافت سنگین دارند. منظور از تهویه نیز یعنی میزان وجود هوا در بین ذرات خاک. توجه داشته باشید که در درون خاک و بجز ذرات آن، اجزا دیگری همانند هوا و آب نیز وجود دارند. میزان تهویه خاک مهم است زیرا وجود هوا در خاک برای تنفس ریشه ها مهم است. در واقع زمانی که به یک گیاه بیش از اندازه آب می دهیم به نحوی که برای مدت زمان طولانی ، آب و رطوبت در اطراف ریشه ها وجود داشته باشد، مانع از تنفس ریشه ها و در نتیجه خفگی آنان می شویم. به همین دلیل شاهد زرد شدن برگهای گیاه و پژمردن و حتی مرگ آن خواهیم بود. بنابراین اگر تصور کرده اید که با استفاده بیشتر  از ذرات ریز تشکیل دهنده خاک به دلیل اینکه این ذرات محتوی عناصر غذایی بیتشری هستند به تغذیه گیاهتان کمک می کنید، در اشتباه هستید. همچنین برخی از گیاهان براساس ساختار ریشه ای خود بافت سبک خاک و برخی بافتهای سنگین خاک را می توانند تحمل کنند. یعنی گیاهانی که ریشه هایی ظریف دارند ، در خاکهای نسبتا سبک و گیاهانی که ریشه هایی کلف دارند خاکهای نسبتا سنگین تر بهتر رشد می کنند. البته این به معنی زیاده روی در سبک کردن و یا سنگین کردن خاک این گیاهان به منظور رشد بهتر آنان نیست!