معرفی گیاه - بونسای قسمت هفتم

سیم‌پیچی بونسای

سیم پیچی بونسای یکی از مهمترین عملیاتی است که در پیاده کردن طرح بونسای باید انجام گیرد. همانطور که در قسمت دوم اشاره شد بونسای طرحهای بسیار متنوعی دارد اما چگونه این طرحها بر روی گیاه به کار گرفته می‌شوند؟ به عنوان مثال چگونه گیاه کاج را که به شکل طبیعی راست و مستقیم رشد می‌کند به صورت طرح آبشار در می‌آورند و چگونه در طی سالیان سال نگهداری از بونسای، می‌توان مانع از رشد شاخه‌ها و ساقه‌های گیاهانی شد که در طبیعت به شکل درختانی با شاخساری سر به فلک کشیده رشد می‌کنند و آنرا مجبور کرد که در جهات خاصی رشد خود را انجام دهد؟ پاسخ این سوالات در یک چیز است: سیم پیچی! با سیم‌پیچی شاخه‌ها و ساقه‌های که به شکل مستقیم رشد می‌کنند را می‌توان در جهت دلخواه مجبور به رشد کرد. شاخه‌های جوان را می‌توان با سیم پیچی به شکل افقی و یا به سوی پایین هدایت کرد تا از نظر ظاهری همانند گیاهی بالغ به نظر آیند که شاخسار آن در اثر گذشت زمان و با سنگین شدن وزن به سمت پایین کشیده شده‌اند. با این کار می‌توان فضاهای خالی موجود در میان درخت را نیز پر کرد که اگر از سیم پیچی استفاده نشود باید مدتها صبر کرد تا در آن ناحیه ساقه‌ای بروید تا فضاهای خالی را پر کند.

مشخصات سیم

در سیم پیچی بونسای استفاده از سیمهایی از جنس آلومینیوم یا  مس آسانتر است. سیمهای آهنی و استیل برای گیاهان ژونی پورس و برخی دیگر از گیاهان مخلوط دار سمی هستند. برخورد استیل با شیره گیاهی موجب بروز بیماری با نام "پوسیدگی سیاه " می‌شود که به سرعت در درخت منتشر می شود و آن را از بین می‌برد. البته سیمهای مسی نیز برای تمامی گیاهان مناسب نیست به عنوان مثال بکارگیری چنین سیمهایی برای گونه‌های رودندورن همانند آزالیا موجب سمیت و اثرات منفی بر روی رشد گیاهان می‌شود.سیمهای آلومینیومی بخصوص برای تازه کاران توصیه می‌شود و اگرچه توصیه نمی شود اما می‌توان از آنان چند بار استفاده کر. کاربرد سیمهای مسی مشکل‌تر است اما این نوع سیم قویتر است و نمیتوان آنان را دوباره مورد استفاده قرار داد. تقسیم بندی سیمهای آلومینیومی بر اساس قطر و سیمهای مسی بر اساس عثار و گاهی بر اساس قطر تقسیم بندی می‌شوند و هر مقدار عدد قطر بالاتر باشد سیم نیز کلفت تر است و برای خم کردن شاخه های کلفت تر مورد استفاده قرار می‌گیرد.  برای سیم پیچی‌های ظریف و خم کردن ساقه‌های کوچک معمولا از سیمهای مسی و برای شاخه‌های قطورتر از سیمهای آلومینیومی استفاده می‌شود. از آنجاییکه بر روی یک درخت شاخسار مختلف با اندازه ضخامت متفاوت وجود دارند بنابراین معمولا برای سیم پیچی یک درخت به 3 یا 4 ضخامت مختلف سیم نیاز است و قطرهای 1 میلیمتر 1.5 میلیمتر 2.5 میلیمتر و 4 میلیمتر برای شروع انجام عملیات سیم پیچی مناسب هستند. توجه داشته باشید که اصولا ضخامت سیم نباید از 30٪ قطر شاخه بیشتر باشد. 

علاوه بر درنظر گرفتن ضخامت شاخه قبل از سیم پیچی شاخه،  با اعمال نیروی دست تا حدودی مشخص کرد که چه نوع سیمی با چه ضخامت و قدرتی مورد نیاز است. همچنین اگر سیمهای ضخیم در دسترس ندارید اما برای خم کردن شاخه های ضخیم و نگهدارشتن انان در وضعیت جدید به چنین سیمهایی نیاز دارید می‌توانید از سیمهای نازکتر اما با دو بار پیچیدن استفاده کنید.

انجام سیم پیچی

ضخامت سیمهایی که انتخاب می‌کنید باید در حدی باشد که بتوانند شاخه را به خوبی خم کند و در آن وضعیت نیز آنرا نگه دارد خم کردن ساقه‌ها منجر به ایجاد شکستگی در لایه‌های زیر پوست شاخه و آسیب رسیدن به سلولهای این ناحیه می‌شود. اما لایه کامبیوم به تدریج این شکستگی‌ها را ترمیم می‌کند و شاخه‌ به همان صورتی که خم شده بود باقی می‌ماند حتی اگر سیمها از اطراف آن برداشته شوند. هر مقدار که سرعت رشد شاخه بیشتر باشد شکستگی های زیر ناحیه پوست زودتر ترمیم می‌شود و سیمهای چنین شاخه هایی را نیز می‌توان زودتر برداشت و حذف کرد. سیم پیچی یک شاخه در طی بهار و تابستان یعنی زمانی که رشد رویشی به شکل فعالانه صورت می‌گیرد می‌تواند منجر به شکل گیری شاخسار در طی دو یا سه هفته شود. اما اگر سیم پیچی در پاییز و زمستان انجام بگیرد باعث می‌شود که ماه ها طول بکشد تا شاخه در جهت مورد نظر رشد کرده و در همان جهت نیز باقی بماند.  به طور طبیعی درختان سریع الرشد همانند نارون و افرا به زمان کمتری نیاز دارند تا توسط سیم پیچی به شکل دلخواه درآیند در حالیکه ممکن است برای شکلدهی به درختانی کند رشد همانند کاج و ژونی‌پروس  سیمها در حدود یک سال بر روی گیاه باقی بمانند.

از جمله نکاتی که در حین سیم بندی باید رعایت شود به این موارد می‌توان اشاره کرد:

تا جاییکه امکان دارد بهتر است که سیم زاویه 45 درجه را با شاخه بسازد.

در تمام مدت سیم پیچی قسمت شروع سیم را با دست چپ نگهدارید و همانطور که سیم‌پیچی به انتهای شاخه نزدیک می‌شود می‌توانید محل دست چپ خود را تغییر دهید و آنر نیز به قسمت انتهایی ساقه نزدیک کنید . در حین سیم بندی باید سعی کرد تا جابجایی آن بر روی شاخه‌ها به حداقل برسد. همیشه سیم پیچی را از پایه شاخه(نزدیک به تنه) شروع کنید و به قسمت انتهایی آن بروید. سیم پیچی را تا انتهای ساقه ادامه دهید اخرین پیچش سیم باید با ساقه زاویه 90 درجه بسازد.

در درختان سریع رشد بهتر است که سیم  محکم به دور ساقه نپیچد تا ساقه جا برای رشد قطری داشته باشد . اگر سیم محکم پیچیده شود  ممکن است بر اثر رشد شاخسار ، پوسته آنها زخم شود. برای عمل سیم پیچی اول از تنه درخت شروع کنید سپس شاخه‌های اصلی و در نهایت شاخه‌های فرعی را سیم پیچی کنید. اگر حلقه‌های ایجاد شده به دور شاخه بسیار به هم نزدیک باشد ممکن است که مانع از جریان یافتن شیره گیاهی شده و شاخسار را از بین برد. همچنین اگر حلقه‌ها از یکدیگر بسیار فاصله داشته باشند به احتمال زیاد نیروی لازم را برای خم ماندن به شاخسار وارد نمی‌اورند. همچنین اگر حلقه‌ها شل باشند اثری در شکل دهی به شاخسار بونسای نخواهند داشت.و در صورت محکم بسته شدن حلقه‌ها احتمالا اثر آن بر روی پوست گیاه باقی خواهد ماند.

دو روش برای انجام عمل سیم پیچی

برخی از پرورش دهندگان دو روش عمده را برای سیم پیچی شاخسار بونسای مطرح می‌کنند:

1-سیم پیچی دوبله Double-wiring که در این نوع سیم پیچی ابتدا شاخساری که باید سیم پیچی شوند انتخاب می شوند. شاخسار باید ضخامت مشابه داشته باشند و در نزدیکی یکدیگر قرار داشته باشند. البته اگر شاخسار دقیقا روبروی یکدیگر باشند نمی‌توان از این روش استفاده کرد زیرا فضایی برای پیبچاندن سیم به دور تنه اصلی (حد واسط دو شاخه) وجود نخواهد داشت. سیم باید یک بار و اگر امکان دارد دو بار به دور تنه اصلی درخت بپیچد تا بعد از آنکه توسط آن شاخه ها خم شدند از جای خود تکان نخورد. سیم پیچی از تنه اصلی شروع  و سپس به سمت شاخه ها پیش می‌رود. بنابراین سیم پیچی از پایه شاخه ها شروع می‌شود و به سمت نوک آنها پیش می رود.

2-سیم پیچی منفرد Single-wiring که شبیه  سیم پیچی دوبله است اما چند عدد سیم همزمان از قسمت پایین تنه اصلی شروع می‌شوند و سپس با رسیدن به شاخسار فرعی از هم جدا شده و به دور شاخسار فرعی قرار می‌‌گیرند. در انتخاب سیمها باید ضخامت شاخسار را نیز در نظر گرفت. به عنوان مثال در این تصویر ضخامت سیمها با رنگها مختلف با یکدیگر متفاوت است. قرمز از همه ضخیم تر و آبی از دیگران نازکتر می‌باشد.

خم کردن شاخه‌ها

بعد از سیم پیچی شاخه‌ها نوبت خم کردن آنان است. البته افرادی که در این کار مهارت دارند می‌توانند این دو را هم زمان انجام دهند. عمل خم کردن شاخه‌ها باید به  آرامی انجام شود. به نشانه‌ها و همچنین صدای شکستن لایه‌های شاخه‌ توجه کنید. اگر چنین چیزی را شنیدید یا مشاهده کردید عمل خم کردن را متوقف کنید.

هر مقدار که شاخه ضخیم تر باشد از انعطاف‌پذیری کمتری برخوردارند و به نیروی بیشتری برای خمش آن احتیاج است. برخی از انواع درخت به شکننده بودن شاخه ها و برخی به مقاوم بودن شاخه‌ها معروفند اما اگر مقاومت شاخه های درخت برای شما ناشناخته است قبل از خم کردن شاخه‌ها و سیم پیچی انعطاف پذیری آنان را توسط انگشتان دست خود امتهان کنید. احتمال شکستن شاخه های ضخیم گیاهانی همانند افرا رقم kiyohime ،آزالیا، گل کاغذی و زرشک بسیار زیاد است و شاخسار این درختان را زمانی باید سیم‌پیچی کرد که جوان و انعطاف پذیر هستند و هنوز سخت و محکم نشده‌اند. در هنگام خم کردن شاخه اگر چهار انگشت خود را در قسمت بالای شاخه بگذارید و سپس شصت خود را در زیر شاخه قرار داده و با فشار شصت خود از قسمت زیرین سعی در خمش ساقه نمایید ، روند خم کردن شاخه را آسان‌تر می‌توان کنترل کرد. خم کردن شاخه‌ها از نزدیکی محل انشعاب آنان از تنه می‌تواند مشکلاتی نظیر جدایی کامل آنان از تنه را ایجاد کند.

تردی شاخسار خطر شکستگی را افزایش می‌دهد بنابراین برخی از پرورش دهندگان با کاهش آبیاری درختان سیم پیچی شده و در نتیجه کاهش تردی بافتهای شاخسار به خم شدن آنان در طی روند سیم‌پیچی کمک می‌کنند اما این کار نباید منجر به خشکی کشیدن بونسای در طی روند سیم پیچی و خمش شاخسار منجر شود.  زمانی که به اندازه کافی شاخه خم شد می بایست که از خم کردن بیش از اندازه آن جلوگیری کرد تا مبادا شاخه بشکند. برای آنکه خم شدن شاخسار طبیعی تر به نظر برسد بهتر است که عمل خم کردن آنان را در نواحی اتصال برگها و یا ناحیه‌ای که ساقه فرعی منشعب شده است انجام داد زیرا به شکل طبیعی شاخه ‌ها از همین قسمت تغییر مسیر و جهت می‌دهند بنابراین با انجام این کار بونسای شکل طبیعتری به خود خواهد گرفت.  گیاهان بونسای که ناسالم هستند را نباید سیم پیچی کرد زیرا سیم پیچی تا حدودی به گیاه استرس وارد می‌کند و گیاهان ناسالم به سختی می‌توانند سلولهای آسیب دیده خود را که در اثر وارد آوردن فشار و خم شدن ایجاد می‌شوند ترمیم کنند.

گاهی برای خمش برخی از شاخه‌ها بخصوص شاخه‌های مسن، ضخیم و یا شکننده استفاده از سیم کافی نیست بلکه باید توسط روشهایی همانند اتصال آنان با زنجیرهای ظریف به شاخه‌های پایینی و یا تنه و یا لبه گلدان و یا آویختن وزنه hanging weight به شاخه‌های مورد نظر ، کشش ایجاد کرد .

البته برای جلوگیری از زخمی شدن شاخه توسط نیروی کشش ایجاد شده ، می‌بایست بین سیم  و پوسته تنه قطعه‌ای محافظ از جنس پلاستیک قرار داد(تصویر زیر سمت چپ و راست). سیم را چند بار دور شاخه باید پیچاند و سپس انتهای دیگر آنرا به تنه گیاه و یا بدنه گلدان وصل کرد.(تصویر زیر وسط) در میانه سیم و از خود سیم می‌توان حلقه‌ای به وجود آورد تا برای کاهش و یا افزایش شدت کشش از این ناحیه استفاده شود(تصویر زیر چپ و راست)

چه زمانی گیاه را سیم پیچی کنیم؟

اگرچه برخی از پرورش دهندگان اواسط تا اوایل تابستان را به دلیل رشد رویشی فعال گیاه برای سیم پیچی مناسب می‌دانند اما زمان کاملا دقیقی را برای سیم پیچی بونسای نمی‌توان تعیین کرد زیرا گونه‌های متنوعی از گیاهان با عادات رشدی متفاوت به عنوان بونسای پرورش می‌یابند و می‌توان گفت در اکثر مواقع سال می‌توان این کار را انجام داد. به نظر می‌رسد تنها زمانی که برای سیم پیچی مناسب نیست در زمستان است آنهم در محیطی که دما به زیر 10-درجه سانتیگراد نزول می‌کند. در چنین دمایی هر گونه شکاف ایجاد شده به دلیل خم کردن شاخه‌ می‌تواند منجر به سرخشکیدگی گیاه شود. برای مناطق با آب و هوای گرم بهترین زمان برای سیم پیچی درختان خزاندار زمان ریزش برگها در پاییز است. زیرا به خوبی شاخسار گیاه در معرض دید است و بهتر می‌توان تصمیم گرفت کدام یک را به کدام طرف باید خم کرد. اما اگر نگران ترکهای ناشی از عمل خمش و اثرات آن در طی زمستان هستید می‌توانید در بهار و قبل از آنکه برگها باز شوند این کار را انجام دهید اما باید مراقب باشید تا برگها و جوانه های گل در حین عمل سیم پیچی و خم کردن شاخه ها از جای خود کنده نشوند.  همچنین همانطور که اشاره شد این درختان را در بقیه مواقع سال (بجز زمستان با دمای 10- ) می‌توان سیم پیچی کرد و فقط وجود برگها ممکن است در عمل سیم پیچی مزاحمت ایجاد کند. به هر حال اگر در زمان سیم پیچی اگر برگها بر روی درخت وجود دارند (این مسئله برای درختان همیشه سبز بسیار شایع می‌باشد) مراقب باشید در زمان سیم پیچی برگها در زیر سیمها گیر نکنند بلکه تا جایی که امکان دارد باید برگها بیرون از سیم پیچی قرار گیرند.

شاخه‌ها و بخصوص ساقه‌های جوان که در طی فصل رشد سیم پیچی شده‌اند به سرعت ترکهای ناشی از این عمل را برطرف کنند. گونه های مخروط دار را می‌توان از اواخر تابستان تا اوایل پاییز سیم پیچی کرد. تا اواخر تابستان رشد جدید شروع می‌شود که نیاز به سیم پیچی دارد و در این زمان بهتر از هر زمان دیگری گیاه خود را ترمیم خواهد کرد.برخی از گیاهان همانند کاج در ماه مرداد به ضخامت شاخسار خود می‌افزاید بنابراین سیم پیچی بعد از این زمان کمک خواهد کرد تا سیمها تا سال آینده در جایگاه خود به خوبی مستقر بمانند بدون آنکه مانع از رشد شاخسار و زخمی شدن آنان به دلیل افزایش قطر شوند. مخلوط داران را در بهار نیز می‌توان سیم پچی کرد اما با مشاهده رشد جدید در طی سال می‌بایست سیم پیچی را تجدید کرد. گیاهان گرمسیری را در هر زمان از سال که از سرما بدور هستند می‌توان سیم پیچی کرد اما به دلیل رشد مداوم چنین درختانی مرتبا سیمها باید بازبینی شوند و در صورت نیاز سیم پیچی باید مجدد انجام گیرد.

برخی از پرورش دهندگان عنوان می‌کنند اگر عمل سیم پیچی تنه اصلی گیاه را نیز شامل می‌شود بهتر است که این عمل را در زمان تعویض گلدان بونسای انجام داد یعنی قبل از انجام عمل تعویض گلدان ابتدا شاخسار سیم پیچی می‌شوند و سپس  گلدان تعویض می‌شوند. زیرا اگر عکس این ترتیب عمل شود، به دلیل عدم استقرار گیاه در محیط کاشت جدید و خم کردن و فشار وارد آوردن به شاخسار ممکن است که گیاه از گلدان بیرون آید.

چه زمانی سیمها را برداریم؟

زمان برداشت سیمها و یا به بیان دیگر مدت زمانی که باید سیمها بر روی شاخه هاباقی بمانند با توجه به سرعت رشد درخت و مقطع زمانی که عمل سیم پیچی انجام شده است متفاوت میباشد. به هر حال باید گیاه را همواره تحت نظر داشت زیرا با رشد گیاه  اندازه شاخه‌ها افزایش می‌یابد. سیمها تنگ می‌شوند و احتمال فرو رفتن آنها در پوست درخت و زخمی کردن انان وجود دارد که منجر به ظاهر ناخوشایند بونسای می‌شوند. بنابراین سیم پیچی ها را در طی سال باید به شکل مرتب بررسی کرد و اگر شواهدی مبنی بر تنگ شدن آنان مشاهده شد باید سیم پیچی را عوض کرد. در زمان تعویض نیز به وسیله یک سیم بر، در هر پیچ یک برش ایجاد کنید . هر مقدار تعداد برشهای ایجاد شده در طول سیم بیشتر باشد احتمال کنده شدن برگها و جوانه‌های بونسای در زمان برداشتن سیمها کاهش می‌یابد.