معرفی گیاه - بونسای قسمت چهارم
کوددهی بونسای
درختان کربن، هیدروژن و اکسیژن خود را از هوا و آب بدست می‌آوردند و با کمک عناصر غذایی دیگر که از بستر خاک تهیه می‌کنند موادی همانند آمینواسید، ویتامین، پروتئین و آنزیمهای مورد نیاز خود را می‌سازند. زمانی که یک درخت در فضای باز همانند باغ یا باغچه رشد می‌کند می‌تواند برای جذب مواد غذایی ریشه‌های خود را آزادانه به هر قسمت از بستر خاک بفرستد. اما درختانی که به شکل بونسای پرورش می‌یابند چنین امکانی را ندارند و حتی اگر در زمان آماده سازی بستر کاشت بونسای، خاک آن را از نوع خوب و غنی انتخاب کرده باشیم با گذشت زمان از میزان این مواد به دلیل رشد گیاه و مصرف عناصر غذایی کاسته خواهد شد و به دلیل محدودیت رشد ریشه‌ها ، می‌بایست این مواد را به شکل کود در اختیار بونسای قرار داد. بونسایی که غذادهی نشود حساسیت بیشتری در برابر تغییرات شرایط جوی، آفات و بیماریها نشان می‌دهد، به تدریج رشد آن کاهش می‌یابد و ضعیف می شود و شاخه‌ها و برگهای جدید رشد نخواند کرد و پس از سالها بی‌توجهی و به دلیل شدت فقر مواد غذایی از بین خواهد رفت.
کودهای ارگانیک (طبیعی) یا شیمیایی؟
زمانی که بستر کاشت بونسای تهیه میشود می‌توان از مواد گوناگون در آن استفاده کرد. برخی از این مواد با نام عمومی مواد معدنی شناخته می شوند همانند شن و رس و برخی نیز با عنوان مواد ارگانیک (طبیعی) معروف هستند همانند هوموس، خاک برگ و کودهای حیوانی. مواد ارگانیک می‌توانند در طی روند پوسیدن، مواد غذایی را به تدریج آزاد کنند و به همین دلیل خطر سوختگی ریشه‌ها در اثر بیش بود مواد غذایی پیش نمی‌آید. همچنین به رشد باکتریهای مفید خاک کمک می‌کند. اما از آنجایی که برخی افراد از مخلوطهای خاکی ضدعفونی شده استفاده می‌کنند ممکن است باکتریهایی مفید خاک که برای تجزیه مواد موجود در کودهای ارگانیک لازم هستند وجود نداشته باشند بنابراین مواد غذایی غیر قابل تجزیه و در نتیجه غیر قابل مصرف برای گیاه می‌شوند. همچنین گاهی به دلیل اینکه آزادسازی عناصر غذایی از مواد یادشده زمان نسبتا طولانی را نیاز دارد ممکن است در این بین گیاه دچار کمبود مواد غذایی نیز بشود بنابراین در چنین شرایطی استفاده از مواد غذایی شیمیایی برای برطرف ساختن نیاز غذایی گیاه توصیه میشود. کاربرد کودهای شیمیایی آسان است و همچنین همانطور که اشاره شد با سرعت بیشتری نیاز غذایی گیاه را برآورده می‌سازد. از طرف دیگر این نوع کودها عاری از وجود بذر غلفهای هرز و عوامل بیماریزا هستند اما خطر مصرف بیش از اندازه این کودها و سوختن ریشه های گیاه و ایجاد صدمات جبران ناپذیر از مشکلات مصرف کودهای شیمیایی است که می‌بایست با استفاده صحیح از کودهای شیمیایی از ایجاد چنین مشکلاتی جلوگیری نمود.
کودهای ارگانیک
کودهای ارگانیک فرمولها و ترکیبات بسیار متنوعی دارند. کودهای ارگانیک که از فضولات ماهی تهیه می‌شوند هر دو یا سه هفته در فصول بهار و تابستان استفاده می‌شوند. بعد از مصرف این کودها خاک را به خوبی باید آبیاری کرد و شاهد خروج زه‌آب از منافذ زیرین گلدان بود. یکی از فرمولهای کودهای ارگانیک که در کتاب "هنر، علم، تاریخچه و فلسفه بونسای " آمده است عبارت است از : سه قسمت غذای لوبیای سویا +یک قسمت پودر خون و استخوان+ یک قسمت کود مرغی+یک قسمت خاکستر چوب+ یک قسمت فضولات ماهی. آب با 5 برابر حجمی این مواد با آنان ترکیب و سپس استفاده میشود. البته تهیه چنین موادی و همچنین مصرف آنان سخت است و کودهای شیمیایی را راحت‌تر می‌توان تهیه و مصرف نمود.
کودهای شیمیایی
عناصر غذایی گیاهان به دو گروه پر مصرف (همانند نیتروژن فسفر و پتاسیم) و کم مصرف همانند (آهن ، منیزیم، مس و ...) تقسیم بندی می‌شوند . اگرچه عناصر کم مصرف معمولا در تمامی فرمولهای کودی وجود دارند اما برای اطمینان از وجود آنان قبل از خرید و مصرف کودهای موجود در بازار، برچسب موجود بر روی بسته کودها را که نشاندهنده عناصر موجود در فرمول کود است بررسی کنید. کمبود سه عنصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم بیش از سایر عناصر پیش می‌آید. گیاه از نیتروژن برای رشد برگها، از فسفر برای رشد و توسعه ریشه ها و از پتاسیم برای تولید گل و میوه استفاده می‌کند. امروزه برای گیاهان بونسای کودهای مخصوصی وجود دارد اما این مسئله بدین معنی نیست که شما حتما باید از این نوع کود استفاده کنید تا گیاهی سرحال و شاداب داشته باشید. اصولا برای بونسای همانند هر گیاه گلدانی دیگر می‌توان از کودهای باغی محلول معمولی استفاده کرد و مهم انتخاب نوع مناسب کود (از نظر فرمول شیمیایی) است. فرمول شیمیایی با درج معمولا سه عدد بر روی بسته کود مشخص میشود. عدد اول میزان نیتروژن عدد دوم میزان فسفر و عدد سوم میزان پتاسیم را نشان می دهد و توصیه میشود برای کیاه بونسای از کودی استفاده شود که این اعداد با هم برابر باشند و به طور کل گفته میشود که بهترین کود برای بونسای فرمول 10:10:10 و 15:15:15 و یا 20:20:20 را دارد. اما برای اهداف خاص می‌توان از فرمولهای دیگر نیز استفاده کرد به عنوان مثال اگر قرار است که بونسای گل بدهد می‌توان فرمول 10:10:20 که پتاسیم بیشتری دارد را بکار برد .
چگونگی و زمان بکارگیری کود شیمیایی
کودهای شیمیایی مایع با آب مخلوط می‌شوند و به شکل محلول در زمان آبیاری به تمامی سطح خاک داده می شوند و مابقی آن نیز همراه با زه‌آب از منافذ زیرین گلدان بونسای خارج می شود. در مورد زمان و فاصله کوددهی باید دید که کارخانه سازنده آن کود چه دستورالعملی را صادر کرده است هر نوع کودی را که استفاده می‌کنید حتما دستورالعمل کارخانه سازنده را در مورد حجم کود مصرفی و زمان مصرف آن بکار برید . کوددهی بیش از اندازه تعادل شیمیایی گیاه را بر هم می‌زند و ممکن است گیاه را از بین ببرد. به طور کل و معمولا به گیاهان بونسای هر دو الی سه هفته یکبار کود داده میشود اما باز هم خاطر نشان میشود که دستورالعمل کارخانه سازنده کود بسیار مهم است. همچنین از آنجاییکه گیاهان بونسای در محیطهای داخلی منازل نگهداری می شوند و در سراسر سال دمای مورد نیاز برای رشد آنان فراهم می شود می‌توان در سراسر سال به آنان کود داد اما اگر گیاهی به صورتی نگهداری می شود که با فرارسیدن فصل سرما به دوره استراحت و رکود می‌رود (به دلیل کاهش دمای محیط اطراف) از اوایل بهار تا اواسط پاییز کوددهی میشود و در دوره رکود و استراحت به آن کودی داده نمی‌شود زیرا به دلیل عدم فعالیت قادر به استفاده از کود نیست و این کار تنها منجر به تجمع کودها در خاک و شور شدن خاک و در نهایت سوختن ریشه‌های گیاه می شود.
کودهایی با میزان نیتروژن پایین و یا بالا
همانطور که قبلا اشاره شد کودهایی برای بونسای توصیه میشود که دارای مقادیر مساوی از نیتروژن، فسفر و پتاسیم باشد. این نوع کودها بیشتر در فصول رشد و بخصوص در تابستان استفاده میشود اما گاهی دو نوع دیگر از کود را می‌توان گاهی مورد استفاده قرار داد. کودی که میزان بیشتری نیتروژن دارد (همانند 25:15:15 ) برای برخی از گونه‌های گیاهی در بهار (به عنوان مثال زمانی که مرحله پیاده کردن طرح بونسای [برای آشنایی با طرحهای بونسای به قسمت دوم مراجعه کنید] در حال انجام است) بکارگیری میزان بیشتری از نیتروژن منجر به تولید برگهایی قویتر و افزایش رشد شاخه‌ها و اصولا رشد سریعتر گیاه میشود. از چنین کودهایی نباید در سراسر فصل رشد استفاده شود زیرا در نهایت منجر به رشد شدید گیاه و افزایش طول میانگره‌ها و بزرگ شدن برگها و ترد و نرم شدن بیش از اندازه آنان خواهد شد.
کودهایی که میزان نیتروژن پایین‌تری نسبت به دو عنصر فسفر و پتاسیم دارند (همانند 12.5:25:25 ) در اواخر تابستان و در طی فصل پاییز تا زمان دوره استراحت گیاه استفاده می شوند. وجود مقادیر بیشتر فسفر و پتاسیم نسبت به نیتروژن ، به قویتر شدن گیاه و توسعه سیستم ریشه آن تا قبل از فرا رسیدن زمستان کمک می‌کند.
کوددهی به گیاهانی که خواهان خاکهای اسیدی هستند.
برخی از گیاهان هماننند آزالیا نیازمند بستر کاشتی با اسیدیته پایینتر نسبت به دیگر گیاهان هستند. اگر این گیاهان در محیط قلیایی رشد کنند به تدریج دچار کلروز برگی (زرد شدن نواحی بین رگبرگها ) می‌شوند. به چنین گیاهانی باید کودهایی داد که اسیدیته خاک را در همان حدی که مورد نیاز گیاه است نگهدارد و آنرا افزایش ندهد یا به بیان دیگر ترکیب کودهای مصرفی موجب قلیایی شدن بستر خاک نشود. به عنوان مثال کودهایی که دارای مقادیر بیشتری شلات اهن هستند و با مصرف آنان می‌توان منجر به اسیدی ماندن بستر خاک شد. برخی از گونه‌های کاج و ژونی‌پروس نیز اگر دو بار در سال از کودهای اینچنین بهره‌مند شوند رشد بهتری خواهند داشت.
کودهای جامد
گاهی بخصوص در کشور ژاپن کودهای جامد برای گیاهان بونسای تولید شده است که قطعه‌ای از آن (که البته اندازه قطعه و فواصل زمانی قرار دادن این قطعات بر روی بستر کاشت از سوی کارخانه سازنده تعیین میشود) بر روی سطح بستر خاک قرار می‌گیرد و زمانی که بونسای آبیاری میشود ، این قطعه کود جامد، به تدریج مواد غذایی را آزاد می کند و دز اختیار گیاه قرار می‌دهد. معمولا حل شدن این قطعات کود دو الی سه ماه زمان می‌برد و با آهستگی اما پیوستگی مواد غذایی را در اختیار بونسای قرار می دهد.
کوددهی بیش از اندازه به بونسای
کوددهی کمتر به درختان همیشه بهتر از کوددهی بیش از اندازه آنان است! کوددهی بیش از اندازه موجب شور شدن خاک گیاه و آسیب رسیدن به ریشه‌های گیاه و سوختن ریشه‌ها میشود . از آنجایکه ریشه‌های سوخته و از بین رفته نمی‌توانند آب جذب کنند بعد از مدتی شاهد پژمردگی، رنگ سبز کدر برگها و که به تدریج زرد می شود و میریزند خواهیم بود. این حالات شبیه زمانی است که گیاه دچار کمبود آب شده است. صاحب بونسای تصور می‌کند که با آبیاری بیشتر گیاه می‌تواند آن را نجات دهد اما اگر به کوددهی نیز ادامه دهد قطعا گیاه از بین خواهد رفت. به منظور جلوگیری از چنین عوارضی همیشه دستورالعملهای صادر شده از سوی کارخانه‌های سازنده کودها را دنبال کنید و هیچگاه غلظتی بیش از آنچه که از سوی آنان توصیه شده است را استفاده نکنید. اگر بونسای خود را برای مدت مدیدی بدون تغذیه و کوددهی گذاشته‌اید، گمان نکنید که با افزایش غلظت کودهای مصرفی، این کمبود را جبران خواهید کرد! شما با این کار به گیاه آسیب جدی وارد می‌آورید. اگر چنین مسئله ای روی داد برای جبران آن بدین گونه عمل کنید: اول از زنده بودن بونسای مطمئن شوید. ابتدا قسمتی از پوسته شاخه را با ناخن بخراشید اگر زیر آن سبز است به معنی زنده بودن گیاه است اما اگر قهوه‌ای یا سیاه است بافت آن مرده است. نواحی مرده را از گیاه جدا سازید. گلدان گیاه و خاک اطراف ریشه ها را عوض کنید زیرا در اثر کوددهی بیش از اندازه خاک گلدان شور و نامناسب شده است. اگر امکان تعویض گلدان وجود ندارد گیاه را چندین بار با اب خالص آبیاری کنید تا جایی که امکان دارد نمکها از اطراف ریشه شسته شوند . ٱبیاری مناسب این گیاه و کوددهی ملایم آن بعد از تعویض گلدان به رشد مجدد برگسار کمک خواهد کرد.
کوددهی بیش از اندازه گیاه همیشه منجر به سوختن ریشه ها و مرگ گیاه نمی‌شود. بلکه در حالات ملایمتر این مشکل، برگها بزرگتر از حد معمول و ترد و نرم می‌شوند و شاخسار نیز ضعیف و فاصله میانگره‌ها بیشتر خواهد شد و به طور کل گیاه ظاهری ضعیف خواهد یافت.
همچنین درختانی که دوره استراحت را طی می‌کنند و یا به دلیلی بیمار هستند و رشد کمتری نسبت به درختان سالم دارند باید با غلظت کمتری کوددهی شوند. در مورد چنین درختانی استفاده از غلظتهای معمول که برای درختان سالم و در حال رشد بکار می رود به نوعی زیاده روی در مصرف غلظت کود محسوب میشود چون این درختان از این کود نمی‌توانند استفاده کنند. همچنین برخی از پرورش‌دهندگان معتقدند زمانی که گلدان بونسای تعویض میشود برای مدت 6 هفته نباید به آن کود داد تا ریشه‌های جدید نسوزد. اگرچه توصیه‌های علمی نیز مبنی بر کوددهی بعد از هرس ریشه و یا تعویض گلدان وجود دارد. زیرا گفته می شود بلافاصله بعد از هرس ریشه گیاه به مواد غذایی نیاز دارد تا رشد کند و ریشه ها را ترمیم کند. اما نوع کودی که در چنین توصیه‌هایی مطرح میشود کودهایی با مقادیر نیتروژن پایینتر هستند تا از سوختگی ریشه ها جلوگیری شود. برخی از پرورش دهندگان توصیه می‌کنند که اگر چنین کودهایی در دسترس نیست و تنها کودهایی با میزان نیتروژن فسفر و پتاسیم برابر وجود دارد، تا 8 هفته بعد از هرس ریشه‌ها نباید از چنین کودهایی برای بونسای استفاده کرد اما می‌توان کودهایی که با نام آهسته رهش شناخته می‌شوند بکار برد.
کودهای شیمیایی که می‌توان بر روی برگسار اسپری کرد
برخی از کودها را می‌توان بر روی برگسار گیاه اسپری کرد در مورد گیاهان بونسای برای درختانی که اصولا به خاطر گلدهی پرورش می‌یابند این شیوه استفاده میشود و این روش را دوست دارند. توجه داشته باشید که اگر کودی مناسب اسپری بر روی برگسار گیاه باشد، کارخانه سازنده این کود بر روی برچسب این مورد را خاطر نشان خواهد کرد و کودهایی که مخصوص دادن به بستر خاک هستند بر روی برگسار گیاه اسپری نکنید.
بایدها و نبایدهای کوددهی
کودها را به شکل منظم استفاده کنید. آنها برای رشد و سلامتی بونسای لازم هستند.
از کودهایی با مقادیر مساوی نیتروژن، فسفر و پتاسیم استفاده کنید.
درختان را در زمانی که رشد فعال ندارند کود ندهید. این عمل باعث عدم استفاده از کودها و باقی ماندن آنان در بستر کاشت و در نتیجه شور شدن خاک میشود.
برای گیاهانی را که به هر دلیل رشد نمی‌کنند و بیمار هستند همانند گیاهان سالم کود استفاده نکنید. کوددهی درخت بیمار می‌تواند بیشتر از آنکه برای آن سودمند باشد به آن ضرر برساند زیرا گیاه در حالت بیماری نمی‌تواند به خوبی از مواد کود استفاده کند در مورد چنین درختانی ابتدا به دنبال دلیل بیماری و ناخوشی آنان و حل این مشکل باشید.
در زمانی که هوا بسیار داغ و گرم است از میزان کودهی بکاهید زیرا گیاهان در چنین شرایط مقدار کمتری کود جذب می‌کنند . دمای حدود 20 درجه سانتیگراد بهترین دما برای جذب مواد غذایی توسط گیاه است.
زمانی که خاک گلدان خشک شده است گیاه را کود ندهید . این گیاه را ابتدا به خوبی آبیاری کنید و بعد از کذشت یک یا دو روز برنامه کوددهی آن را اجرا کنید. دادن کود به گیاهی که بسترش خشک است می‌تواند منجر به سوختگی ریشه‌های گیاه شود.
