معرفی گیاه - بونسای قسمت دوم

طرح بونسای Bonsai Style

همانطور که در قسمت اول اشاره شد یکی از اهداف تولید بونسای، داشتن درختی در اندازه کوچک است که البته شکل و فرم اصلی درخت را همانند آنچیزی که به طور معمول در طبیعت و در فضای آزاد رشد می‌کند، به نمایش بگذارد. به عنوان مثال مجموعه‌ای از درختان بونسای که در یک گلدان رشد کرده‌اند از نظر ظاهری نمای جنگل را بوجود می‌آورند و یا بونسایی که بر روی سنگ (محیط صخره مانند) رشد کرده‌ است تداعی‌کننده درختانی است که در نوک کوه‌ها رشد می‌کنند. اینکه بونسای به چه صورت پرورش یابد تا بیننده در ذهن خود منظره‌ای خاص را مجسم کند اصطلاحا سبک و طرح بونسای نامیده می‌شود. متداولترین طرحهای بونسای عبارتند از:

1-طرح راست قامت رسمی Formal Upright Style

اصطلاح ژاپنی=Chokkan

این طرح یکی از نمونه‌های رایج در پرورش بونسای است و در طبیعت نیز به فراوانی مشاهده می‌شود بخصوص زمانی که درختان (همانند کاجها) در محیطی با نور کافی و بدون وجود محدودیت خاصی همانند تراکم بیش از اندازه شاخسار درختان  رشد می‌کند. تنه اصلی درخت در این طرح راست و مستقیم است و به خوبی مشاهده می‌شود.  قسمت پایین تنه ضخیم تر است و توسط ساختار ریشه حمایت می‌شود و هر مقدار که به بالای درخت نزدیک شویم ضخامت تنه نیز کاهش می‌یابد. حدود یک سوم  قسمت پایین تنه بدون شاخه است و بعد از آن شاخه‌ها شروع می‌شوند. در انتهای تنه نیز باید یک شاخه وجود داشته باشد به بیان دیگر تمامی ارتفاع درخت نباید توسط تنه آن شکل گیرد و شاخه انتهایی نیز در ارتفاع درخت نقش دارد. چنین طرحی در هنر بونسای ، تصویری از عظمت، بلوغ  و کیفیتی بی‌انتها را به نمایش می‌گذارد

2-تنه راست غیر رسمی Informal Upright Style

اصطلاح ژاپنی=Moyogo, Takichi

در این نوع طرح بونسای، تنه درخت مستقیم است اما تا حدودی با طرح تنه راست رسمی فرق می‌کند. تنه درخت خمیدگی ملایمی دارد. در واقع قسمت پایین تنه که ضخامت بیشتری نیز از قسمت بالای تنه دارد، با سطح خاک زاویه‌ای ملایم می‌سازد و بعد از داشتن پیچش و خمیدگی به شکل راست و مستقیم رشد می‌کند و شکلی همانند S می‌سازد. این طرح  برای افرادی که به تازگی پرورش بونسای را آغاز کرده‌اند مناسب معرفی شده است. همچنین این طرح برای پرورش اکثر انواع درختان بخصوص درختان خزان‌پذیر و درختان گلدار همانند افرا، گوجه گلها، درخت به و نارون  مناسب و قابل اجرا است.

3-طرح کج و خمیده Slanting Style

اصطلاح ژاپنی=Shakan

تنه درخت در این طرح با سطح زیرین (سطح خاک) زاویه 80-60 درجه می‌سازد می‌سازد و همانند این است که تنه درخت بوسیله وزش باد کج شده است و یا همانند این است که یک درخت در سایه رشد کرده است و به سمت مسیر تابش نور آفتاب کج شده است. ریشه ها باید به نحوی پرورش یابند که بتوانند این درخت و کج بودن آن را تحمل و نگهداری کنند. به بیان دیگر ریشه‌ها در تمامی جهات پراکنده نیستند و باید تنها در یک جهت و آن هم مخالف جهت خمیدگی تنه درخت تجمع یابند تا تعادل حفظ شود. تنه در طول خود می‌تواند صاف باشد یا تا حدودی نیز خمیدگی داشته باشد اما قسمت پایین آن همواره از قسمت انتهایی ضخامت بیشتری دارد.

4-طرح آبشار Cascade Style

اصطلاح ژاپنی=Kenga

طرح آبشار به آسانی قابل شناسایی است زیر تنه درخت به سمت پایین خم می‌شود و رشد می‌کند به طوری که از قسمت انتهایی گلدان نیز پایین‌تر می‌رود. این طرح تداعی کننده درختانی است که در لبه صخره‌ها و پرتگاه رشد می‌کنند و به دلیل ریزش سنگریزه و یا برف و یا  وزش باد از قسمت بالای کوه، شاخسارشان به مرور زمان به سمت پایین خم شده است. پرورش بونسای با این شکل تا حدودی مشکل است زیرا شاخسار درختان به شکل طبیعی معمولا رو به بالا رشد می کنند و در طی پرورش بونسای باید آنان را مجبور به رشد به سمت پایین نمود. معمولا از گلدانهایی که ارتفاع بلندتری دارند در بونسای طرح آبشار استفاده می شود. تنه  بونسای برای مدتی به شکل مستقیم (رو به بالا ) پرورش می‌یابد و سپس به سمت پایین متمایل می‌شود. طوقه درخت معمولا در لبه گلدان قرار می‌گیرد اما شاخسار به شکل متناوب چپ و راست و با خمشی به سمت بیرون از تنه S شکل درخت قرار می‌گیرند.

5-طرح نیمه آبشار Semi-cascade Style

اصطلاح ژاپنی=Han-Kengai

تنه درخت به سمت پایین خمیده می شود اما از ته گلدان پایین تر نمی‌رود و تداعی کننده درختانی است که در بر روی بلندی و در حاشیه رودخانه‌ها رشد می‌کنند. شاخه‌های چنین درختانی معمولا به شکل افقی بر روی سطح آب رشد می‌کنند. این طرح را برای اغلب گونه‌ها می‌توان اجرا کرد اما بخصوص برای گیاهانی همانند درخت عرعر، سرخدار، کاج و سایر درختان مخروط‌دار مناسب است.

6-طرح آبشار چند تنه Multi-trunk cascade

اصطلاح ژاپنی=Takan-kengai

تمامی طرحهای آبشاری که در آنان درخت دارای چند تنه است بدین نام خوانده می‌شوند.

7-طرح تنه شکافته Split-Trunk Style

اصطلاح ژاپنی=Sabamiki

معمولا تنه از قسمت پایه به دو نیم تقسیم شده است و تداعی کننده تنه درختانی است که در محیط طبیعت توسط عواملی همانند صاعقه و یا دیگر نیروهای خشن طبیعت شکاف خورده باشد. در هنر بونسای داشتن چنین درختی تداعی کننده سن  زیاد و قدمت فراوان درخت است. این طرح را می‌توان برای درختان خزانداز، همیشه‌سبزهای پهن برگ و مخروط‌داران استفاده کرد.

8-طرح چوب مرده Driftwood Style

اصطلاح ژاپنی=Sharimiki

در این طرح درختی به نمایش گذاشته می شود که قسمت بیشتری از تنه آن پوسته ندارد. در طبیعت چنین حالتی توسط عوامل بیماریزا، آسیب‌های فیزیکی و شرایط سخت آب و هوایی و افزایش سن درخت ایجاد می‌شود. نواحی با پوست کلفت معمولا بر روی قسمتهایی از ریشه که از زیر خاک بیرون می‌آید تشکیل می‌شود. تابش نور موجب بی رنگ شدن برخی نواحی می‌شود. حداقل یک نوار باریک از پوست زنده باید وجود داشته باشد که قسمت شاخسار و برگسار را به ریشه ها متصل کند و آب و مواد غذایی را بین این دو قسمت جابجا نماید. از بین رفتن پوست گیاهان و کم رنگ شدن این نواحی در طبیعت به دلیل آب و هوای نامساعد است اما این عمل در زمان پرورش بونسای با کمک چاقوی تیز انجام می شود سپس بر روی نواحی بدون  سولفات کلسیم ریخته می شود تا به کم رنگ شدن و سفید شدن این نواحی بیانجامد.  این طرح تصویری دراماتیک و قوی ارائه می‌دهد.لازم به ذکر است که در یک بونسای می‌توان علاوه بر آنکه شاهد طرحهایی همانند راست رسمی و غیر رسمی، آبشاری و .... بود این طرح را نیز مشاهده کرد. زیرا این طرح بیشتر مربوط به پوسته تنه است تا فرم و شکل تنه.

9-طرح ریشه در معرض دید Exposed Root Style

اصطلاح ژاپنی=Neagari

در طبیعت در نواحی و تپه‌هایی که خاک سطحی با آب شسته می‌شود قسمتی از ریشه درختان از زیر خاک بیرون آمده و دیده می‌شود.  زمانی که این طرح در بونسای اجرا می شود ریشه‌هایی که دیده می‌شوند از نظر طولی در حدود  الی   طول تنه هستند. قسمت بالای درخت می تواند به شکلهای مختلفی همانند تنه راست غیر رسمی و یا خمیده و یا آبشار مانند باشد. به مرور زمان ریشه‌هایی که از خاک بیرون مانده اند همانند تنه درخت چوبین و محکم می‌شوند. در این طرح نیز تنه بونسای می‌تواند به شکلهای مختلف راست رسمی و غیر رسمی، آبشاری و ... باشد و ریشه‌ها نیز به این صورت پرورش یابند. 

10-طرح ریشه روی صخره Root over Rock Style

اصطلاح ژاپنی=Seki-joju

این طرح از درختانی الهام گرفته است که بر روی صخره‌ها می‌رویند و ریشه آنان به دنبال آب به قسمتهای زیرین راه می‌یابد. از آنجاییکه ریشه‌ها با هوای آزاد در تماس هستند بنابراین نوعی پوسته اضافی بر روی سطح ریشه‌ها تشکیل می‌شود و به سرسختی و محافظت از آنان کمک می‌کند.در این طرح نیز تنه بونسای می‌تواند به شکلهای مختلف راست رسمی و غیر رسمی، آبشاری و ... باشد و ریشه‌ها نیز به این صورت پرورش یابند.

نوع  دیگری از این طرح با نام آویخته به صخره  “clinging-to-a-rock style ” Ishitsuki  نام دارد که به نظر می‌آید درخت از صخره آویزان شده است تا آنکه بر روی آن بروید. درخت انجیر از جمله درختانی است که با استفاده از این طرح در هنر بونسای مورد استفاده قرار می‌گیرد.

11-طرح ریشه در صخره Root in The Rock

اصطلاح ژاپنی=Ishisuki

در این طرح ریشه‌های درخت در شکافها و منافذ موجود در صخره‌ها رشد می کنند. بنابراین فضای کافی برای توسعه ریشه‌ها و جذب آب و مواد غذایی وجود ندارد. البته بر عکس آنچه که در طرح Sekijoju مشاهده می‌شود ریشه‌ها کمتر به فضای باز راه می‌یابند. درختانی که  به این صورت رشد می‌کنند معمولا برای اب و بخصوص مواد غذایی همواره در تلاش هستند و برنامه‌های آبیاری و کوددهی آنان بسیار مهم است زیرا فضایی برای ذخیره اب و مواد غذایی در بستر کاشت و جود ندارد. صخره‌ای که درخت در آن رشد می‌کند معمولا در گلدانی بسیار کم عمق قرار می‌گیرد و در پایین صخره و درون گلدان اکثرا آب نگهداری می‌شود.در این طرح نیز تنه بونسای می‌تواند به شکلهای مختلف راست رسمی و غیر رسمی، آبشاری و ... باشد و ریشه‌ها نیز به این صورت پرورش یابند.

12-طرح تنه دوتایی Twin Trunk Style

اصطلاح ژاپنی=Soji

درختی است که از یک ریشه دارای دو تنه است.  تنه‌ها از قسمت ریشه از هم جدا شده اند. اگر  به سیستم ریشه یک تنه متصل باشد و زمانی که تنه از زیر خاک بیرون می‌آید به دو قسمت تقسیم ‌شود اصطلاح Double Trunk (Sokan) بکار می‌رود. چنین طرحهایی درطبیعت وجود دارد اما کمتر در هنر بونسای مورد استفاده قرار می‌گیرد. تنه‌ها از نظر ضخامت و طول تنه تا حدودی به هم شبیه هستند اما تفاوتهایی نیز دارند. تنه ضخیم‌تر مستقیم رشد می‌کند و تنه‌ای که ضخامت کمتری دارد کمی خمیدگی دارد. اگر از قسمت جلو به بونسای نگاه کنیم هر دو تنه به طور مشخص دیده می‌شوند. تنه‌ها نسبت به هم در وضعیت هایی مختلف و متنوع می توانند قرار بگیرند و فقط نباید به سمت یکدیگر رشد ‌کنند.

13-طرح تنه سه تایی  Triple Trunk Style

اصطلاح ژاپنی=Sankan

البته در این طرح ممکن است سه ، پنج، هفت و نه عدد تنه با قطرهای مختلف از یک سیستم ریشه روییده باشد. اگر سه عدد تنه با سه قطر مختلف وجود داشته باشند به آنان چیدمان، پدر مادر و فرزند گفته می‌شود. اگر تعداد تنه‌ها در این طرح به پنج عدد برسد اصطلاحا Gokan  نامیده می شود و اگر تعداد درختها به هفت عدد برسد اصطلاح Nanakan و اگر نه عدد درخت در طرح باشد اصطلاح Kyukan بکار می‌رود. قطر تنه‌ درختان با یکیدگر متفاوت است و معمولا یک درخت از دیگران ضخیم‌تر و بلند تر می‌باش.د درختانی همانند افرا و نارون برای این طرح مناسب هستند.

14-طرح چند تنه  Multiple Trunk

اصطلاح ژاپنی=Kabudachi, Kabubuki

این طرح ، طرح انبوه clump نیز خوانه می‌شود زیرا سه عدد و یا تعدادی بیشتر از سه عدد تنه که البته همواره عددی فرد را نشان می‌دهد به شکل نامنظم از یک سیستم ریشه بیرون می‌آیند. بنابراین در واقع درختی با چندین تنه در این طرح پرورش می‌یابد. تنه‌ای که ضخامت بیشتری از دیگر تنه‌ها دارد از دیگران نیز ارتفاع بیشتری دارد. در طبیعت درختانی همانند درخت به، اسپیره و یا دیگر درختچه‌ها چنین شکلی می‌توانند داشته باشند.

15-طرح کنده درخت Stump Style

اصطلاح ژاپنی= Korabuki

این طرح همانند طرح قبلی (چند تنه یا طرح انبوه) است اما تنه‌ها از سیستم ریشه‌ای مسطحی بیرون نمی‌آیند. ریشه شکلی گنبدی دارد و چندین تنه درخت از آن می‌رویند.

16-طرح کنده شناور Raft Style

اصطلاح ژاپنی=Ikadabuki

در طبیعت گاهی درختی که تنه‌ای شکاف خورده دارد می‌تواند به زندگی ادامه دهد و شاخسار آن به سمت بالا رشد کنند. بعد از مدتی ریشه‌های جدید رشد می‌کنند و جایگزین ریشه‌های قدیمی می‌شوند. از شاخسار قدیمی نیز شاخه‌های جدید بوجود می‌آید. ممکن است به ظاهر چندین تنه فرعی وجود داشته باشد اما توجه کنید که همگی مربوط به یک درخت هستند و یک طوقه وجود دارد. تنه‌های جدید می‌توانند به شکل مستقیم و راست رشد کنند اما اگر پیچشی در طول آنان وجود داشته باشد اصطلاح Netsunagari برای آن استفاده می‌شود.

17-طرح دو درخت Two-tree Style

اصطلاح ژاپنی= Sojo

در طرح چند تنه multiple-trunk  چندین درخت از یک گونه گیاهی استفاده می‌شوند. در طرح دو درخت همانند  طرح تنه دوتایی twin-trunk که پیش‌تر از نام برده شد، دو درخت وجود دارد که یکی از دیگری بزرگتر و با ضخامتی بیشتر است. دو درخت ممکن است بسیار نزدیک یکدیگر قرار داشته باشند و بیشتر طرح تنه دوتایی را ایجاد کنند اما ممکن است فاصله بیشتری از هم داشته باشند که طرح دو درخت خوانده می‌شود.

18-طرح سه درختThree-tree Style

اصطلاح ژاپنی= Sambon-yosa

سه عدد درخت الی نه عدد درخت با نام گروه group شناخته می شوند تا جنگل. درختان در این طرح از نظر ضخامت و ارتفاع بسیار متغیر هستند اما از نظر  تراکم برگسار و شکل تاج و دیگر صفات ظاهری شبیه یکدیگرند.  در طرح سه عدد درخت معمولا دو درخت شباهت بیشتری به یکدیگر دارند و یکی از آنها از نظر اندازه و ضخامت با دیگری متفاوت است. اگر تعداد درختان به پنج عدد برسد با نام پنج درخت  (Gohon-yose) خوانده می شود که همانند طرح سه درخت است اما در آن دو درخت بزرگتر از دیگران هستند. طرح هفت درخت Nanahon-yose و طرح نه درخت Kyuhon-yose خوانده می‌شود.

طرح هفت درخت

19-طرح جنگل Forest Bonsai Style

اصطلاح ژاپنی=Yose-ue

Yose به معنی جنگل است  و این نوع بونسای طرح کوچکی از یک جنگل است. درختان از یکدیگر مستقل هستند و در بدست آوردن نور و آب و مواد غذایی با یکدیگر رقابت می‌کنند بنابراین درختان این نوع بونسای ضخامت و ارتفاعات متفاوتی از یکدیگر دارند. طرح جنلگل خود به دو زیر طرح تقسیم می‌شود طرح Yoma-Yose که درختان آزادانه به اطراف گلدان رشد می کنند و طرح Tsukami-Yose  که معمولا ضخامت درختان همانند یکدیگر است و از قسمت مرکزی به سمت خارجی رشد می‌کنند و همانند گروهی از درختان کوچک هستند که در بالای تپه‌ای قرار دارند. گلدانی که در بونسای طرح جنگل استفاده می‌شود گلدانی کم عمق می‌باشد و اکثرا درختانی از یک گونه در این طرح مورد استفاده قرار می‌گیرد.

20-طرح قلم Literati Style

اصطلاح ژاپنی=Bunjingi

از جمله طرحهایی است که توصیف و توضیح آن کمی مشکل می‌باشد. در طبیعت درختان هنگامی بدین شکل درمی‌آیند که تراکم گیاهان و در نتیجه رقابت برای بدست آوردن نور و مواد غذایی زیاد است. بنابراین درخت با افزایش قامت خود و دستیابی به نور بیشتر، می‌تواند زنده بماند. در نتیجه تنه درخت با کمی پیج و تاب و خمیدگی و بدون وجود شاخسار در طول آن به سمت بالا رشد می‌کند و شاخسار به شکل تنک فقط در انتهای تنه قرار دارند و شاخه‌ها تا حدودی نیز به سمت پایین متمایل هستند.  زمانی که چنین نوع بونسای پرورش می‌یابد برای زیبا تر شدن گیاه، پوست برخی از شاخه‌ها برداشته می‌شود تا اینگونه به نظر برسد که گیاه برای بدست آورد نور و غذا و زنده ماندن سرسخت شده است. از گلدانهای کوچک و گرد در این نوع طرح بونسای استفاده می‌شود.

21-طرح جاروییBroom Style

اصطلاح ژاپنی=Hokidachi

درختان در این طرح تنه‌ای مستقیم و راست دارند و شاخسار آن همانند یک بادبزن ژاپنی و یا چتر به اطراف رشد می‌کند. این طرح مناسب درختان خزان‌داری است که شاخسار انعطاف پذیر و  فراوان دارند.  در انتهای تنه شاخسار آغاز می‌شود و شاخه‌ها در تمامی جهات پراکنده هستند و از نظر ارتفاع و در مقایسه با طول تنه درخت، با آن برابری می‌کند.

22-طرح پیچنده The Twisted Style

اصطلاح ژاپنی=Nejikan

این طرح بیشتر از دیگر طرحهای بونسای به آنچه که از کشور چین آمده است شباهت دارد و طرح اژدها نیز خوانده می‌شود. بونسای اژدها (اژدهای سبز) نمادی از ثروت و رفاه است. در این طرح در طول تنه درخت چند پیچش وجود دارد. طرح هشت پا (Takozukuri) از طرحهای فرعی طرح پیچنده است که معمول نیست. بونسای هشت پا تنه‌ای کوتاه و ضخیم دارد و در قسمت بالای تنه چندین شاخه‌  که پیچ و خم دارند قرار گرفته‌اند. در طرح حلقه‌ای The Coil Style (Bankan) شبیه طرح پیچنده است با این تفاوت که پوسته درختان در این طرح نیز پیچ می‌خورند همانند اینکه یک مار به دور شاخه پیچیده است. 

23-طرح مسیر وزش باد Windswept Style

اصطلاح ژاپنی=Fukinagashi

این طرح نشان از درختانی است که در طبیعت در شرایطی نامساعد رشد کرده‌اند. همانند منطقه‌ای که بادهای شدید در ان می‌وزد و به همین دلیل درخت به یک سمت تا حدودی خم می‌شود. در تمامی طول درخت و در اطراف آن شاخه‌ها رشد می‌کنند اما در نهایت همه انها نیز همانند اینکه تحت تاثیر وزش باد قرار گرفته‌اند به یک سمت خم می‌شوند. در طبیعت در مناطقی که اکثر مواقع سال بادهای شدید می‌وزد گیاهان به این شکل در می‌آیند. بادها شاخه‌های جوان را خم می‌کنند و این شاخه‌ها به مرور به همین شکل رشد کرده و بزرگ می‌شوند.

24-طرح شاخسار مجنون Weeping Branch Style

اصطلاح ژاپنی=Shidare- Zukuri

طرح شاخسار مجنون یا شاخسار آویخته در طبیعت در درختان بید مجون و درختانی مشابه آن دیده می‌شود. تنه اصلی در این طرح به شکل راست قامت رسمی، راست قامت غیر رسمی، خمیده و نیمه آبشار است.

تقسیم بندی بونسای بر اساس اندازه آن

بونسای‌ها با توجه به اندازه و ارتفاعی که دارند نیز دسته بندی می‌شوند. البته بین متخصصین امر در مورد چگونگی این سیستم دسته‌بندی اخلاف نظرهایی وجود دارد و آنچه را که در ادامه مشاهده می‌کنید متداولترین این تقسیم‌بندی‌ها است.

1-بونسای با اندازه بزرگ(Dai or Daiza)

Imperial ارتفاع 200 سانتیمتر، Bonju ارتفاع 150-100 سانتیمتر ، Omono ارتفاع 120-80 سانتیمتر

2-بونسای با اندازه متوسط (Kifu)

Chu/Chuhin متوسط تا بزرگ ارتفاع 60-40 سانتیمتر ، Katade-mochi ارتفاع تا 40 سانتیمتر

3-بونسای کوچک (Shohin)

Myabi ارتفاع 25-15 سانتیمتر ، Gafu  ارتفاع 20-13 سانتیمتر ، Komono ارتفاع تا 18 سانتیمتر

4-بونسای ریز (Mame)

Shito ارتفاع 7.5-2.5 ، Keshi-tsubu ارتفاع تا 2.5 سانتیمتر

کوچکترین بنسای را می‌توان در یک انگشت‌دانه خیاطی پرورش داد اما به یاد داشته باشید هر مقدار که اندازه بونسای کوچکتر شود پرورش و نگهداری از آن نیز بسیار سخت‌تر خواهد شد.