معرفی گیاه افرای ژاپنی Japanese Maple

افرای ژاپنی با نام علمی Acer palmatum به خانواده  Aceraceae و راسته   Sapindales تعلق دارد و بومی ژاپن، کره، چین ، شرق مغولستان و جنوب روسیه است. این گیاه انواع مختلفی دارد که امروزه برخی از آنان بیش از دیگر انواع بخصوص به دلیل رنگ و شکل برگسار مورد توجه و کشت و کار قرار می گیرند. در واقع صدها نمونه در این گونه وجود دارد که از نظر ارتفاع، شکل و اندازه برگها، شکل تاج و همچنین شرایط رشد با یکدیگر متفاوت هستند. برخی از آنان ممکن است از نیم متر بلندتر نشوند اما برخی دیگر می توانند حتی تا 25 متر نیز رشد کنند.

برخی آفتاب و برخی مناطق سایه را ترجیح می دهند.برخی از آنان را حتما باید در فضای باز کاشت اما برخی دیگر را می توان به راحتی در گلدان نیز پرورش داد.نمونه هایی که بسیار مورد توجه قرار میگیرند، انواعی با برگهای قرمز یا ارغوانی رنگ هستند که در بین این نوع افراها نیز ارقام بسیار متنوعی از نظر ارتفاع ، سرعت رشد و همچنین رنگ برگسار (طیف مختلف رنگ قرمز) وجود دارند . خوشبختانه در بین افراهای برگ قرمز، نمونه هایی کوتاه قامت و حتی با شاخسار مجنون وجود دارد که مناسب نگهداری در گلدان نیز هستند . بنابراین برای اطمینان از این که افرای مورد نظر شما از چه نوعی است حتما باید از نهالستانی این گیاه را تهیه کنید که اطلاعات کافی در رابطه با خصوصیت نوع گیاهی که به شما عرضه می کند در اختیار داشته باشد. زیرا به عنوان مثال اگر بخواهید نمونه ای را که اصولا پر رشد و بلند قامت است را در گلدان پرورش دهید قطعا موفقیت چندانی بدست نخواهید آورد . امروزه در حدود 300 نوع مختلف افرا موردکشت و کار قرار می گیرند که در بین آنان حدود 40 رقم مختلف را می توان در گلدان پرور ش داد که تصاویر و نامهای  برخی از آنان را در تصاویر انتهای این مطلب مشاهده می کنید. با وجود تفاوتهای ظاهری این نوع از افراها (بخصوص نمونه هایی با برگهای قرمز) می توان گفت که زمانی که به عنوان گیاهانی گلدانی از آنان نگهداری می‌شود نیازهای محیطی تقریبا (البته نه دقیقا ) مشابهی دارند که در ادامه آورده شده است.

آبیاری: گیاهان افرا خشکی خاک را دوست ندارند و باید به شکل منظم آبیاری شوند. بهتر است برای جلوگیری از خیس شدن بیش از اندازه خاک، ابتدا اجازه دهید تا سطح خاک کمی رطوبت خود را از دست بدهد و سپس آبیاری کنید. آب را به اندازه ای استفاده کنید که از منافذ انتهای گلدان آب بیرون بیاید و ریشه ها کاملا سیراب شوند. آبیاری بیش از اندازه ابتدا موجب از بین رفتن برگها و سرشاخه های جوان و در نهایت کل گیاه می شود. خشکی کشیدن گیاه برای 3-2 روز بخصوص زمانی که هوا گرم است صدمات جبران ناپذیری را ایجاد می کند بنابراین در روزهای گرم بسیار مراقب آبیاری این گیاه باشید. بخصوص که اصولا گیاهان گلدانی نسبت به گیاهانی که در بستر فضای باز کاشته می شوند، زودتر نیاز به آبیاری پیدا می کنند. آبیاری را در طی زمستان کم کنید. خیس و غرقاب شدن خاک در طی زمستان یکی از دلایل از بین رفتن این گیاهان است.

نور: نور مستقیم آفتاب در صبح هنگام و یا عصر هنگام برای گیاه مناسب است و در میانه روز باید از نور مستقیم آفتاب محافظت شود این مسئله بخصوص در روزهای گرم تابستان بسیار اهمیت دارد. سوختگی نوک و حاشیه برگها از جمله تابش نامناسب نور مستقیم آفتاب است. محیط کم نور بخصوص در مورد برخی از افراهایی که برگهای قرمز رنگ دارند می توانند منجربه سبز شدن رنگ برگسار شود . شدت این مسئله در بین انواع مختلف افرا متفاوت است و برخی نسبت به این مسئله عکس العملی ضعیف و برخی دیگر نیز به شدت عکس العمل نشان می دهند و کاملا سبز رنگ می شوند.

دما: در طی فصل رکود و خواب زمستانه دمای زیر 10- درجه سانتیگراد به ریشه گیاهان افرا آسیب وارد می کند بنابراین بهتر است که در زمستان گلدان گیاه را به مکانی محافظت شده همانند اتاقی سرد و یا گاراژ منتقل کنید. همچنین با شروع رشد در اوایل بهار و ظهور برگها این گیاه به دماهای نزدیک صفر درجه بسیار حساس است و خواهد خشکید . البته همیشه گیاه تماما از بین نمی رود بلکه احتمال سیاه شدن و پیچش برگها بخصوص برگهای جوان نیز وجود دارد. اینکه خسارت سرما تا چه حد است بستگی به نوع افرا و همچنین میزان سرما دارد. گفته می شود افراهایی که برگهایی صورتی رنگ دارند بیشتر از سایرین به دمای سرد حساس هستند. بنابراین حتما بعد از طی شدن خطر سرمای دیررس بهاره، گلدان این گیاه را به فصای باز منتقل کنید. در طی تابستان نیز معمولا داغ شدن گلدان مشکل ایجاد میکند. بنابراین در طی این فصل علاوه براینکه مراقب عدم تابش اشعه مستقیم آفتاب بخصوص در میانه روز باشید، مانع از افزایش دمای گلدان نیز باشید. بهتر است گلدان را در جایی قرار دهید که بدنه آن در سایه قرار داشته باشد و همانطور که در قسمت نور اشاره شد برگسار نیز در اوایل و اواخر روز از نور مستقیم بهره مند باشند.این گیاه به شرط بهره مندی از سایه و همچنین آبیاری مناسب و عدم داغ شدن بدن گلدان دما را تا حدود 35 درجه سانتیگراد نیز می تواند تحمل کند. اما توجه داشته باشید که وزش بادها در طی روزهایی که تا این حد گرم است می تواند منجربه خشکیدن و قهوه ای شدن نوک و حاشیه برگهای افرا شود. 

خاک: این گیاهان خاک را تا حدودی اسیدی و با بافتی سبک دوست دارند.بنابراین خاکهایی که در ترکیب آنان شن و پیت موس به کار رفته باشد محیط خوبی را برای رشد آنان بوجود می آورد. همچنین از پرلایت نیز می توان در ترکیب خاک استفاده کرد. به عنوان مثال می توان از ترکیب  دو قسمت خاک معمولی+دو قسمت خاک برگ + دو قسمت پرلایت  و یا چهار قسمت مخلوط خاکی مخصوص گیاهان گلدانی+ یک قسمت پیت موس و یا شن استفاده کرد . همچنین فراموش نکنید که کف گلدان حتما از 5-3 لایه  سنگریزه استفاده کنید. در مورد غذادهی باید بدانید که به این گیاهان نباید زیاد کود داد. بخصوص کودهای حاوی نیتروژن زیاد منجر به رشد رویشی زیاد آنان و عدم موفقیت در پرورش آنان در گلدان می شود. همچنین در ترکیب خاک برای گیاهان جوان از کودهای دامی استفاده نکنید زیرا منجر به سوختن ریشه های جوان و تازه آنان می شود اما اگر کود دامی خوب پوسیده باشد استفاده از آن در ترکیب خاک مانعی ندارد. می توان از ترکیب 20-20-20 برای کوددهی استفاده کرد و می بایست اواسط تابستان کوددهی را متوقف کرد زیرا در این صورت رشدهای جدید ادامه می یابد و گیاه در برابر سرمای زمستانه حساس خواهد شد و آسیب خواهد دید. فصل تعویض گلدان در اوایل بهار است و باید  قبل از شروع رشد جدید برگسار، گلدان گیاه را عوض کرد. اما لازم به ذکر است که گیاهان جوان را هر 2-1 سال می توان تعویض گلدان کرد . موردی که در زمان تعویض گلدان گیاهان افرا باید رعایت کرد هرس ریشه این گیاهان است . البته درختان جوان نیازی به هرس ریشه ندارند و در مورد درختان بالغ که بیش از ده سال سن دارند نیز هر 4-2 سال این عمل انجام میشود.چگونگی انجام هرس را در بخش هرس آورده شده است. اصولا در زمان تعویض گلدان، گیاه در گلدانی که بزرگتر است کاشته می شود اما اگر عمل هرس ریشه انجام بگیرد نیازی به تغییر اندازه گلدان نیست و از گلدان قبلی نیز می توان استفاده کرد.هرس ریشه به شکل سبک انجام می گیرد زیرا هرس سنگین می توان منجر به شوکه شدن گیاه و از بین رفتن آن شود. برخی از پروش دهندگان توصیه می کنند که هر هفته با بیلچه دقیقا از کنار لبه گلدان حدود 3-2 سانت را عمودی به زیر بروید این کار مانع از رشد شدید ریشه ها و در نتیجه کاهش رشد گیاه و کوتاهی قامت آن می شود. نوع گلدان نیز باید بدانید که گلدانهای سرامیکی و یا سفالی برای این گیاه مناسب هستند اولا این گلدانها در برابر تابش نور کمتر از گلدانهای پلاستیکی داغ می شوند زیرا داغ شدن گلدان می تواند منجر به سوختن ریشه های گیاه شود و همچنین این نوع گلدانها سنگین تر از گلدانهای پلاستیکی هستند و بهتر وزن شاخسار را تحمل کرده و واژگون می شوند همچنین برای جلوگیری از واژگون شدن گیاه بهتر است که قطر دهانه گلدان دو برابر ارتفاع آن باشد. از نظر اندازه مناسب گلدان نیز باید گفت که به نظر برخی از پرورش دهندگان برای هر 30 سانتیمتر ارتفاع گیاه باید حجمی برابر با حدود 7 لیتر در فضای داخلی گلدان وجود داشته باشد بنابراین اگر گیاه به عنوان مثال 60 سانیتمتر طول داشته باشد گلدانی با حجم 14 لیتر مناسب است و یا برای گیاه با طول 90 سانیتمتر گلدانی با حجم 21 لیتر مناسب است.

هرس : همانطور که اشاره شد در زمان تعویض گلدان، گاهی هرس ریشه لازم می شود . درختان جوان نیازی به هرس ریشه ندارند و گیاهانی را که بیش از ده سال سن دارند نیز هر 4-2 سال (به شکل میانگین هر سه سال ) می توان تعویض گلدان کرد و در ضمن تعویض گلدان هرس ریشه نیز لازم است . دراواخر زمستان  ویا اوایل بهار و هنگان تعویض گلدان و زمانی که گیاه را از گلدان قدیمی بیرون آوردیم می توان حدود   10-7 سانتیمتر از نوک توده ریشه ها قطع کرد  و سپس 7-4 سانتیمتر از کنار توده ریشه جدا کرد. عمل جدا کردن را با وسیله ای تیز و ضدعفونی شده انجام دهید. هرس شاخه ها هم گاهی مورد نیاز است که بستگی به فرم رشد درخت دارد و هر شاخه‌ای که خارج از فرم رشد قرار دارد می‌تواند کوتاه شود. توجه کنید که در مورد درخت افرا گاهی  انجام عمل هرس بخصوص در اواخر فصل زمستان و اوایل فصل بهار که فعالیت گیاه آغاز شده است ممکن است منجر به از دست دادن شیره درخت از برشهای ایجاد شده شود. برای جلوگیری از این مسئله بهتر است زمانی که گیاه هنوز در حال رکود است اقدام به هرس کنید. به عنوان مثال اواخر پاییز تا اواسط زمستان فصل مناسبی برای انجام هرس است. همچنین برخی از انواع افرا بخصوص انواع کوتاه قامت نیازی به هرس در هر سال ندارند اینگونه از افراها را می توان هر 3 سال یکبار هرس کرد . همچنین در مورد تمامی انواع افرا در زمان هرس شدت عمل زیادی نشان ندهید . قطع تعداد زیاد شاخه های این گیاه منجر به شوکه شدن گیاه و ضعف رشد آن در آینده خواهد شد. اگر نیاز دارید که تعداد زیادی از شاخه را قطع کنید این کار را به تدریج و به فواصل چند ماه از یکدیگر انجام دهید. برای هرس ابتدا شاخه های شکسته و آسیب دیده را جدا کنید. سپس ازدحام مرکز گیاه را کم کنید . قدم بعدی هرس شاخه هایی است که به موازات یکدیگر در حال رشد هستند . یکی از آنها را باقی بگذارید و دیگری را حذف کنید و در نهایت شاخه هایی را که خارج از فرم و شکل تاج درخت رشد کرده اند را جدا سازید.

تکثیر: استفاده از قلمه یکی از راه های تکثیر این گیاهان است. قلمه ها را در طی فصل بهار میتوان از ساقه های سبز و جوان و یا ساقه هایی که بافتی چوبی تر دارند تهیه کرد و طول قلمه مناسب در حدود 17-10 سانتیمتر است. برش قسمت پایین را زاویه دار بزنید . ابتدا برگها را از نیمه قلمه به پایین جدا کنید همچنین اگر تعداد برگهای باقیمانده زیاد است میتوانید که چند برگ کوچک در انتهای قلمه باقی گذاشته و بقیه را حذف کنید. پوسته در حدود 2-1 سانیتمتر از قسمت پایین قلمه را با ملایمت جدا کنید. حتما از خاکهای ضدعفونی شده با بافتی سبک باید استفاده کرد و مخلوط خاکی را قبل از استفاده به خوبی مرطوب کنید. در حدود نیمی از ارتفاع قلمه به درون بستر کاشت فرو می رود. همچنین استفاده از هورمونهای مخصوص ریشه زایی گیاهان، به ریشه زایی قلمه های افرا کمک می کند. برای کمک به حفظ نگهداری رطوبت در اطراف قلمه ها میتوان پلاستیکی شفاف بر روی قلمه ها کشید اما توجه داشته باشید که پلاستیک با قلمه ها در تماس نباشد. بستر کاشت را همواره مرطوب نگهدارید و دمای مناسب نیز در طی این مدت 20-18 درجه سانتیگراد است و قمله ها را در مکانی روشن اما به دور از نور مستقیم آفتاب نگهدارید . ریشه زایی قمله هایی که از ساقه های سبز و جوان تهیه شده‌اند حدود 4 هفته و ریشه‌زایی قلمه‌هایی که از ساقه های نستبا چوبی  تهیه شده اند در حدود 6 هفته طول می کشد. با تکان دادن بسیار آهسته و ملایم قمله ها می توانید پی به ریشه دار شدن آنها ببرید. اگر قلمه ها در برابر تکان مقاومت کردند یعنی ریشه ها تشکیل شده و به خوبی در حال رشد هستند. زماین که طول ریشه ها به حدود 3 سانیتمتر رسید میتوان گلدان گیاه را عوض کرد در طی همان سالی که قلمه ها ریشه دار شده اند بهتر است که گیاه را در محیط داخلی منزل و یا گلخانه نگهداری کرد و از بهار سال بعد آنرا به فضای بیرون منتقل نمود.

از بذر این گیاه نیز میتوان برای تکثیر استفاده کرد. بذرها را بعد از ریزش از درخت می توان جمع آوری کرد. بذر افرا برای جوانه زدن دو مشکل در پیش رو دارد یکی پوشش محکم بذر که جذب آب را برای آن مشکل می کند ( بذرها برای شروع جوانه زنی حتما باید ابتدا آب جذب کنند ) و دیگری رکود جنین موجود در بذر. بنابراین باید به این بذر کمک کرد تا بتواند راحت تر جوانه بزند. اگر این بذرها بدون تیمار خاصی کاشته شوند حدود دو سال طول میکشد تا توانایی جوانه زنی را بیابند. در ابتدا میتوان قسمت بال مانند بذر را از آنان جدا کنیم. این قسمت میتواند رطوبت اضافی در خود نگهدارد و موجب افزایش خطر پوسیدگی بذرها شود. سپس ابتدا میتوان بذرها را به مدت دو روز در آب ولرم-گرم (حدود 45-40 درجه ) قرار داد. یعنی ابتدا آبی با این دما در ظرفی میریزیم و بعد بذرها را داخل آب می گذاریم و سپس دو روز آنها را در این شرایط نگه می داریم . این عمل می تواند به جذب آب از لابلای پوشش سخت بذر کمک کند. اما بعد به مرحله برطرف کردن رکود بذر میرسیم که این نیز با عملی به نام سرمادهی مرطوب امکان پذیر است. یعنی بذرها را در میان موادی همانند خاک برگ مرطوب و یا مخلوط پیت +شن قرار می دهیم . توجه داشته باشید که این مواد باید تا حدودی مرطوب باشند و نه اینکه خیس باشند و قطرات آب در میان آنان مشاهده شود. بهتر است که بذرها در لابلای این مواد قرار گیرند و همگی را داخل کیسه پلاستیکی قرار دهیم . این کیسه حتما باید دارای چند سوراخ ریز باشد تا  رطوبت اضافی در درون کیسه جمع نشود. این مسئله تاثیر منفی در پوسیدن بذرها دارد . این کیسه را باید به مدت 120 روز در دمای 2.7-1.1 در یخچال نگهداری کرد تا نیاز سرمایی بذرها از بین برود. در طی این مدت به مخلوطی که بذرها در لابه لای آن است مرتبا سر بزنید اگر خشک بودند کمی رطوبت (ترجیحا با اسپری آب) اضافه کنید. اماهمیشه مراقب باشید که در این کار زیاده روی نکنید! سپس بذرها را می توان در مخلوطی از خاک معمولی+خاک برگ+ پیت موس کاشت . فاصله مناسب کاشت بذرها 15-7 سانتیمتر است و عمق گودال کاشت نیز سه برابر قطر بذر است. در تخمین قطر بذر پوشش بال کاغذی بذر را در نظر نگیرید. برخی از بذرها در همان سال جوانه می زنند اما اگر بذری جوانه نزد نشانه نیاز به یک دوره گرما و یا یک دوره دیگر سرمادهی مرطوب برای دستیابی به قدرت حواه زنی است. در واقع بذرهای گیاه افرا میتوانند در مورد نیاز به دوره سرمادهی مرطوب و همچنین یک دوره کوتاه مدت از گرما تا حدودی با یکدیگر تفاوت عمل نشان دهند. همچنین توجه داشته باشید که برخی از ارقام افرا که دو رگه هستند فقط از طریق قلمه باید تکثیر شوند و تکثیر از طریق بذر گیاهانی را بوجود می آورد که شبیه گیاه مادری نیستند.

تکثیر از طریق پیوند نیز راه دیگر تکثیر این گیاه است. در این روش پیوندک را از رقم مورد نظر تهیه می کنند و آنرا بر روی پایه ای که از نوعی افرای معمولی با سیستم ریشه ای قوی و سالم است پیوند می زنند. پایه معمولا از طریق کاشت بذر تکثیر و بدست آمده است اما پیوندک را میتوان از نمونه های دورگه که اصولا با بذر نباید تکثیر شوند و یا نمونه هایی که ریشه زایی قلمه های آنان با سختی انجام می شود تهیه کرد. پایه معمولا 3-2 سال سن دارد و بهتر است که قطر ساقه اصلی آن بیشتر از 3 میلیمتر باشد.بهترین قطر نیز حدود 0.5 سانتیمتر است. برای پیوند زدن در فصل زمستان، پایه ابتدا به محیط گلخانه و یا اتاقی گرم منتقل می شود تا از خواب و استراحت زمستانه بیرون آید که این مسئله در حدود 4-3 هفته زمان می برد. پیوندک را نیز در همان روزی که عمل پیوند قرار است صورت گیرد تهیه می کنند. پیوندک از درختی که در حال استراحت است گرفته می شود و به بیان دیگر پیوندک خواب مورد استفاده قرار می گیرد. پیوند بدین صورت است که ابتدا برشی افقی به طول 5-2.5 سانتیمتر بر روی پایه زده می شود و انتهای پیوندک نیز به شکل نوک تیز در می آید. پیوند در مابین شکاف موجود بر روی پایه قرار داده می شود و شکاف به وسیله نواری پارچه ای یا پلاستیکی بسته می شود تا پیوندک تکان نخورد و به تدریج به پایه جوش بخورد. این نوع پیوند در علم باغبانی به پیوند جانبی Side Grafting معروف است.

آفات و بیماری: شته، تریپس و شپشک از جمله آفات این گیاه محسوب می شوند. این آفات به دلیل مصرف از شیره گیاهی می توانند منجر به چروکیدگی برگها بخصوص برگهای جوان، زرد شدن آنان و کاهش توانایی رشد گیاه شوند.

آنتراکنوز یکی از بیماری ‌های قارچی است که معمولا در اوایل بهار که هوا رو به گرمی و همچنین مرطوب است شیوع می یباد که در اثر آن بر روی برگها لکه هایی زرد- نارنجی و در نهایت قرمز- ارعوانی  ایجاد می شود و در نهایت منجر به ریزش برگ خواهد شد. بهتر است که در همان ابتدای مشاهده این لکه ها از قارچکش استفاده شود. مصرف قارچ کش شاید 4-2 مرتبه مورد نیاز باشد. افزایش دما و همچنین خشک شدن هوا از جمله عوامل کمک کننده به کنترل این بیماری است.  بیماری لکه برگی چشم ارغوانیPurple-eye Leaf Spot که البته با نام لکه برگی فیلوستیکا نیز شناخته می شود از دیگر بیماری های قارچی است که عامل آن قارچی با نام  Phyllosticta minima است که در اثر آن واحی کرم رنگ با حاشیه هایی قرمز و یا ارعوانی بر روی برگها شکل می گیرد و شاید نواحی سیاه رنگی نیز در میان این قسمتها نیز ظاهر شود. این بیماری متاسفانه به قارچکشها عکس العمل چندانی نشان نمیدهد و بهتر است که با جداسازی و معدوم کردن برگهای آلوده تا حدودی از شدت بیماری کم کرد.هرس مناسب و تهویه خوب هوا در لابلای شاخسار نیز به جلوگیری از این بیماری کمک می کند. بلایت بوتریتس Botrytis Blight از دیگر بیماری هایی است که در شرایط مرطوب در طی تابستان و بهار شیوع می یابد.لکه های قهوه ای رنگ ظاهر می شوند و بر روی برخی نواحی پوششی خاکستری - نقره ای شکل می گیرد. جدا سازی نواحی آلوده و جلوگیری از مرطوب شدن برگسار و در نهایت استفاده از قارچ کش از راه حلهای این بیماری است. پژمردگی فوزاریوم Verticillium wilt بخصوص در ماه های تابستان مشاهده می شود. برگها زرد و خشکیده و پژمرده می شوند. قارچکشها تاثیر چندانی بر روی این بیماری ندارند و تنها می توان به جدا سازی برگهای آلوده اقدام کرد. در این بیماری پیشگیری بسیار مهمتر از درمان است و باید از خاکهای استریل و ضدعفونی شده برای این گیاه استفاده کرد. بیماری دیگری که برگهای این گیاهان را درگیر میکند. لکه قیراندود Tar Spot است که در شرایط مرطوب شیوع می یابد. لکه هایی زرد تا سبز کم رنگ بر روی سطح رویین برگها شکل می گیرد و سپس بر روی این لکه ها اجسام سیاه رنگ تشکیل می شوند و بافت اطراف آنان قهوه ای رنگ می شود. گاهی این بیماری منجر به ریزش برگهای نابالغ گیاه می شود. نواحی آلوده را جدا کنید و حتما در پاییز برگهای خزان کرده پای درخت را جمع و تمیز کنید.