ارکیدهها گیاهانی بسیار زیبا هستند که به خانواده Orchidaceae تعلق دارند.
ارکیده شب پرهای یا فالانوپسیس
ارکیدهها گیاهانی بسیار زیبا هستند که به خانواده Orchidaceae تعلق دارند. در خانواده این گیاهان جنسهای نسبتا متنوعی وجود دارد که برخی از آنان در مقایسه با سایرین از محبوبیت بیشتری برخوردار هستند. برخی از این گیاهان قابلیت نگهداری در محیط خانه را دارند و در این پست یکی از جنسهای این گیاهان زیبا را که از جمله متداولترین نمونه های این گیاهان است و تا کنون بیش از دیگر جنسهای خانواده ارکیده مورد توجه پرورش دهندگان تجاری و خانگی قرار گرفته است معرفی کردهام .
برای خرید گل ارکیده سیمبیدیوم اینجا را ببینید.
ارکیده فالانوپسیس
ارکیده فالانوپسیسPhalaenopsis یکی از جنسهای ارکیده است که در حدود 60 گونه ارکیده را در خود جای داده است. همچنین با انجام عملیات دو رگه گیری در بین گونه های مختلف این جنس از ارکیده، امروزه شاهد تنوع قابل توجهی در بین گونههای متعلق به این جنس هستیم که البته با توجه به شباهت گل این گیاهان به شبپرههای در حال پرواز ، تمامی این گیاهان به طور کلی و عمومی در زبان انگلیسی به نام Moth orchid و یا ارکیده شبپرهای خوانده می شوند. ارکیدههای فالانوپسیس بومی نواحی جنوب شرقی آسیا تا رشته کوه های هیمالیا و کشور فیلیپین و شمال کشور استرالیا هستند. حتی در کشور تایلند جزیزه ای وجود دارد که به دلیل وجود این گیاه با نام جزیره ارکیده Orchid Island خوانده می شود.
اغلب ارکیده های فالانوپسیس گیاهانی اپی فیت Epiphyte هستند که به جای اینکه بر روی خاک زندگی کنند برروی تنه درختان و یا باقیمانده سایر گیاهان زندگی می کنند. برخی از آنان نیز لیتوفیت Lithophyte (سنگ رُست)هستند یعنی اینکه به جای محیط خاک بر روی قطعات سنگی و شنی زندگی می کنند. این گیاهان به طور کل محیطهای با نور ملایم و هوای مرطوب را بسیار دوست دارند و گیاهانی یک پایه Monopodial هستند یعنی تنها یک تنه یا محور اصلی ساده دارند و به شکل سالانه حدود یک تا دو برگ ضخیم و آبدار تولید می کنند و برگهای قدیمی به تدریج از قسمت زیرین گیاه می خشکند و از بین می روند. البته ناگفته نماند در شرایط بسیار مساعد و مناسب محیطی، این گیاه می تواند سالانه تا ده عدد برگ و حتی بیشتر نیز تولید کند. ساقه گل این گیاه از نظر گیاهشناسی خوشه ای Raceme و یا Panicle هستند و اگرچه گلها در گیاهان خانگی بسته به شرایط نگهداری از دو هفته تا سه ماه دوام می اورند اما دوام گل تا 6 ماه نیز گزارش شده است. ارکیدههای فالانوپسیس این توانایی را دارند که 3-2 بار در طی یک سال گل بدهند. البته این به شرط آن است که این گیاه بالغ شده باشد و از شرایط رشد خوبی نیز برخوردار باشد. گلها 10-5 سانتیمتر قطر دارند و ساقه گل می تواند 45-30 سانتیمتر طول داشته باشد. رنگ گلها سفید، طیفهای مختلف صورتی، زرد، راه راه و منقوط است. این گیاه دارای ریشه های هوایی است که در مراحل اولیه رشد و در نظر اول ممکن است شبیه سرآغازه های ساقه گل باشند که البته اگر به نوک این دو عضو دقت کنید تفاوت آنها را مشاهده می کنید. نوک ریشه های هوایی تقریبا گرد هستند در حالیکه این حالت در ساقه های گل مشاهده نمی شوند و کمی حالت نوک تیز بودن به چشم می خورد. گیاهان اپی فیت همانند ارکیده ها دارای ریشه هایی هوایی هستند که در محیط طبیعی رشد این گیاهان وظیفه ریشه های هوایی متصل کردن گیاه به تنه گیاهان دیگر و همچنین جذب آب و املاح برای گیاه است . سایر ریشه های معمول این گیاه نیز در خاک رشد می کنند و وظیفه جمع کردن آب و مواد غذایی را از مخلوط کاشت دارند.لزومی ندارد که ریشه های هوایی را داخل گلدان قرار دهید روی آنها خاک بریزید. البته این کار را (کاشتن برخی از ریشه های هوایی ) در زمان تعویض گلدان می توان انجام داد.
چرخه رشد
فصل معمول گلدهی این گیاه در اواخر پاییز و در طی زمستان است و گلها تا اواخر بهار دوام می آورند. در طی تابستان و اوایل پاییز این گیاه به رشد خود ادامه می دهد اما در اواسط الی اواخر پاییز به شکل نسبی دوران دارد. در این دوران گیاه را بهتر است که به محیطی خنک تر با دمای تقریبا زیر 15 درجه و با نوری نسبتا کمتر (همانند پنجره های شمالی ) منتقل کنیم تا بتواند استراحت کند و نیروی خود را برای دوره بعدی رشد و تولید گل جمع کند . شرایط مناسب رکود و استراحت به رشد زایشی گیاه در آینده و گلدهی آن کمک خواهد کرد. اما اگر به جای قرار دادن آن در محیطی مناسب، آنرا در مکانی گرم و معمولی نگهداریم ، این گیاه گلدهی اندکی در آینده خواهد داشت. بعد از اتمام دوران استراحت که حدود سه هفته طول میکشد( در اواسط الی اواخر پاییز) می توان گیاه را به مکانی با نور و دمای مناسب منتقل کرد تا رشد رویی آن مجددا شروع شود.
شرایط محیطی
آبیاری: آبیاری این گیاه را در صبح انجام دهید و سعی کنید در هنگام آبیاری برگها نیز مرطوب و خیس نشوند. مرطوب شدن سطح خاک و تبخیر مقداری آب از سطح بستر کاشت این گیاه می تواند به شادابی برگهای آن کمک کند. همچنین مصرف آبهای بدون املاح همانند آب مقطر برای این گیاه بهتر است و نتایج بهتری در کیفیت رشد آن بدست می آید. البته آبهای بدست آمده از دستگاه های تصفیه آب مناسب نیستند و از آنها برای آبیاری این گیاه استفاده نکیند. این گیاه معمولا با توجه به شرایط دمای محیط هر 4 الی 7 روز به آبیاری نیاز دارد. آبیاری کم و یا زیاد این گیاه یکی از دلایل عدم گلدهی آن است. به همین دلیل قبل از آبیاری سطح خاک را بررسی کنید . حتی اگر بر روی سطح گلدان سنگهای تزئینی وجود دارند تعدادی را بردارید تا بتوانید وضیعت خاک اطراف ریشه ها را بررسی کنید. اگر این محیط تا حدودی خشک شده بود نسبت به آبیاری گیاه اقدام کنید اما اگر هنوز مرطوب است از آبیاری گیاه خودداری کنید. البته با توجه به این که بستر کاشت این گیاهان بسیار سبک است اکثر آبی که به این گیاه داده می شود از منافذ زیرین گلدان بیرون می آید به همین دلیل آبیاری را به تدریج انجام دهید تا ریشه ها به خوبی آب دریافت کنند. تدریجی بودن و ملایمت در آبیاری این گیاه در حدی است که حتی ممکن است آبیاری این گیاه 15 دقیقه هم طول بکشد! این گیاهان به رطوبت هوای حدود 70-60 درصد نیاز دارند اما در رطوبت کمتر نیز می تواند به زندگی خود ادامه دهد. یکی از روشهای موثر در افزایش رطوبت هوای اطراف این گیاه استفاده از زیرگلدانی حاوی سنگ ریزه و آب است. یک زیرگلدانی را از سنگریزه پر کنید. سپس تا نیمه دیواره آن آب بریزید. گلدان گیاه را در داخل آن قرار دهید البته کف گلدان نباید با آب در تماس باشد. این آب در طی روز به تدریج تبخیر می شود و نیاز رطوبتی برگها را فراهم می آورد.
نور: به محیطی با نور متوسط و به دور از نور مستقیم آفتاب نیاز دارند. در مورد شدت نور نیز این گیاه گفته می شود نور با میزان1500-1000 فوت کندل مناسب این گیاه است که می توان این مقدار به واحد وات بر متر مربع (لامپهای معمولی ) تبدیل کرد که برابر با 841-560 وات بر متر مربع می شود.البته این گیاه در نور کمتر یعنی در حد 500-300 نیز می تواند به زندگی خود ادامه دهد اما از گلدهی خوبی برخوردار نخواهد بود. یکی از نشانه های نور بیش از اندازه برای این گیاه ظهور ته مایه قرمز رنگ در برگهای آن است. اگرچه این گیاه نور مستقیم آفتاب را اصلا دوست ندارد و محیط کم نور را به خوبی تحمل می کند اما تاریک بودن بیش از اندازه محیط منجر به ریزش غنچه های گل و عدم گلدهی این گیاه می شود. در طی فصل رشد پنجره های شرقی خانه و در طی ماه های کم نور سال پنجره های جنوبی و غربی مکان مناسبی برای این گیاه است و میزان نور مناسب را در اختیار آن قرار میدهند.
دما: در طبیعت این گیاهان در مکانهایی با دمای 20 الی 35 درجه یافت می شود اما در شرایط مصنوعی و خانگی در دمای 15 الی 30 درجه راحت تر رشد می کنند. به طور کل در طی فصل رشد در طی روز در دمای 26-21 درجه و در طی شب 18.3-16.5 درجه سانتیگراد برای این گیاهان مناسب است. بین دمای روز و شب حدود 7-6 درجه باید اختلاف باشد تا این گیاه از رشد خوبی برخوردارباشد. در دمای زیر 18 درجه سانتیگراد باید آبیاری این گیاهان را با دقت بیشتری و به میزان کمتری انجام داد زیرا در چنین شرایط دمایی ، آبیاری زیاد می تواند منجر به پوسیدگی ریشه شود. دمای 35 درجه حداکثر دمایی است که توسط این گیاه تحمل می شود . محیط گرم و یا بادهای کولر بخصوص کولر گازی یکی از دلایل ریزش غنچه های گل این گیاه است. همانطور که در قسمت چرخه رشد اشاره شد این گیاه در حدود اواخر پاییز دوره کوتاهی از دمای سرد و در حد 12-11 درجه سانتیگراد در حد 3 هفته نیاز دارد تا گلدهی آن تحریک شود. لازم به ذکر است که برخی از پرورش دهندگان مطرح کرده اند که در این مرحله (یعنی تحریک گلدهی درگیاه) فقط کافی است که دما کمی پایین تر از 15 درجه باشد و لزومی ندارد که حتما به 12-11 درجه نزول کند. به هر حال در طی این مدت که گیاه در مکانی نسبتا سرد است باید مراقب عدم آبیاری بیش از اندازه این گیاه بود. بعد از این دوره کوتاه می بایست که گیاه را به مکانی با دمای مناسب منتقل کرد. به یاد داشته باشید که به طور کل اگر دمای روزانه محیط نگهداری این گیاه همواره بالای 29 درجه باشد ، چنین گیاهی هرگز گل نخواهد داد.
خاک: به محیط کاشتی با زهکش بسیار خوب نیاز دارد. از آنجایی که این گیاه در وطن خود بر روی تنه سایر درختان رشد می کند بنابراین معمولا در مخلوط کاشت آن از پوسته درختان همانند پوست درختان کاج یا افرا(که البته کمی پوسیده باشد) نیز استفاده می شود. یکی از متداولترین مخلوطها برای این گیاه مخلوط پیت موس+ پوسته تنه درختان است. همچنین از مواد دیگری همانند سنگریزه، پرلایت، پودر زغال سنگ و کوکوپیت نیز میتوان در مخلوط کاشت این گیاه استفاده کرد. مثلا می توان مخلوطی از 4 قسمت پوست درخت افرا + یک قسمت پودر زغال + یک قسمت پرلایت نیز استفاده کرد. برای کوددهی این گیاه در طی فصل رشد فرمولهایی همانند 10-10-10 و یا 20-20-20 (و گاهی 20-10-20)برای این گیاه پیشنهاد می شود. البته فرمول دومی یعنی 20-20-20 با یک چهارم غلظت بکار می رود و این فرمول را اغلب برای گیاهان بالغ که از شرایط محیطی و رشد خوبی برخوردار هستند استفاده می شود. همچنین از پرورش دهندگان ترجیح می دهند برای جلوگیری از جمع شدن املاح اضافی در اطراف ریشه های این گیاه برنامه کوددهی را ماه درمیان اجرا کنند. ارکیده های فالانوپسیس را معمولا در طی زمان گلدهی کود نمی دهند اما پرورش دهدگانی که حرفه ای هستند و به مساعد بودن شرایط رشد گیاهان ارکیده خود اطمینان کافی دارند برای تحریک گلدهی بخصوص بعد از گذاشتن گیاه در مکانی نسبتا سرد (در پاییز) برای تحریک انگیزش گلدهی از کود 20-30-10 استفاده می کنند. به یاد داشته باشید که ارکیده ها از بیش بود کود دهی بسیار بیشتر از کمبود مواد غذایی ضرر می کنند بنابراین در کوددهی این گیاهان به منظور تحریک آنان به گلدهی بیشتر اجتناب کنید. همچنین از یاد نبرید که حتما قبل از گلدهی این گیاه حتما ابتدا آنرا آبیاری کنید و سپس محلول کودی را استفاده کنید.
تعویض گلدان گیاه. بعد از درآوردن توده ریشه، با دست و با ملایمت قطعات مربوط به مخلوط کاشت قبلی را جدا می کنیم و توده ریشه را آزاد می کنیم و سپس گیاه را در گلدانی جدید با مخلوط کاشت تازه و جدید می کاریم. توجه کنید که در این زمان می توان ریشه های هوایی را نیز در مخلوط کاشت قرار داد. البته در این کار شدت عمل به خرج ندهید و مانع از شکسته شدن و آسیب به ریشه های هوایی شوید.آنها را تا جایی خم کنید که انعطاف دارند.
ارکیده گیاهی نسبتا کند رشد است و هر 3-2 سال یکبار نیاز به تعویض گلدان پیدا می کند و بهار و یا پاییز (قبل و یا بعد از زمان گلدهی ) زمان خوبی برای تعویض گلدان این گیاه است و بهتر است زمانی این کار انجام شود که نوک ریشه های هوایی این گیاه سبز است. رشد و بیرون آمدن حجم بیشتر ریشه های گیاه از درون گلدان و یا خروج قطعاتی از مخلوط کاشت از منافذ زیرین گلدان به همراه آب آبیاری و یا به مشام رسیدن بوی نامناسب از گلدان همگی نشانه این است که می بایست برای تعویض گلدان این گیاه اقدام کرد. برای تعویض گلدان می توان گلدانی را استفاده کرد که قطر دهانه آن در حدود 3-2 سانتیمتر بزرگتر از گلدان قبلی است. بعد از تعویض گلدان گیاه را به خوبی آب دهید . مثلا دو بار آبیاری گیاه به فاصله 15 دقیقه از یکدیگر ، به استقرار بهتر گیاه در گلدان جدید کمک می کند و تا یک ماه بعد از تعویض گلدان به گیاه کود ندهید و بعد از آن تا زمانی که شاهد رشد جدید گیاه هستید از کود 10-10- 10 و با غلظت یک چهارم استفاده کنید.
تکثیر: این گیاهان بر روی ساقه های خود و در قسمت گره ( ناحیه اتصال برگ به ساقه) گیاهان کوچکی شکل می دهند که در زبان انگلیسی اصطلاحا Keiki خوانده می شود و برای تکثیر این گیاه مورد استفاده قرار میگیرد. بهترین مقطع زمانی برای جداسازی این گیاهچه ها بعد از اتمال گلدهی گیاه در فصل بهار است و زمانی که این گیاهان کوچک 3-2 برگ دارند و ریشه هایشان نیز حدود 7.5-5 سانتیمتر طول دارد می توان آنان را با یک وسیله تیز از گیاه مادری جدا کرد و در یک گلدان جدا گانه کشت کرد به نحوی که ریشهها در داخل مخلوط کاشت قرار گیرند. مخلوط کاشت همانی است که برای گیاهان بالغ استفاده می شود. گلدان را در مکانی با دمای روزانه 29-21 درجه و شبانه 18-15.5 درجه قرار دهید. هر روز عمل غبارپاشی را انجام دهید البته برای این کار از آبی ولرم استفاده کنید. برای رشد این گیاهان جوان صبور باشید ممکن است رشد ریشه های جدید در این گیاه حدود شش ماه نیز طول بکشد. گاهی مدتها طول می کشد تا گیاهچه ها در طول ساقه گیاه شکل گیرند که در این صورت می توان با برداشتن برگواره ای که بر روی گره قرار دارد شکل گیری گیاهچه ها را تحریک کرد و بعد از 8-6 هفته شاهد شکل گیری گیاهچه های متصل به ساقه گیاه مادری بود.
برخی از پرورش دهندگان روش دیگری برای شکل گیری گیاهچه های جوان انجام می دهند بدین صورت که صبر می کنند تا آخرین گل این گیاه پژمرده شود و بیفتد سپس نوک ساقه را قطع می کنند و بعد گیاه را در اتاقی نسبتا خنک با میزان نور کمتر قرار میدهند. بعد از مدتی که برگها از ناحیه گره ها ظاهر شدند گیاه به مکانی با نور و دمای معمولی بازگردانده می شود و بعد از اینکه ریشه های گیاهچه های جوان به طول 7.5-5 سانتیمتر از گیاه مادری جدا می شوند.
روش دیگری که برای تحریک شکل گیری این گیاهچه ها وجود دارد بدین صورت که می توان از ساقه گل یک ناحیه حاوی گره را با 2 سانتمیتر ساقه در قسمت بالا و 2 سانتیمتر ساقه در قسمت پایین آن از ساقه گل جدا کرد و آنرا در محیطی مرطوب تحت شرایط نور مناسب (شرایط نوری همانند گیاه معمولی است) قرار داد تا ریشه ها شکل گیرد. این محیط مناسب میتواند از مخلوط پیت موس+کوکوپست+ ذرات سیلیکونی که نگهدارنده آب و رطوبت هستند تشکیل شده باشد. این مخلوط در یک میحط سربسته همانند ظرف پلاستیکی در دار قرار میگیرند. سپس ابتدا پوسته رویین (برگواره) ناحیه گره برداشته می شود و ساقه حاوی گره در درون این ظرف قرار میگیرد. عدم خشک شدن محیط کاشت و وجود دما و نور مناسب (همانند محیط یک گیاه معمولی است) منجر به ریشه زایی و رشد برگها از این گره خواهد شد.
توجه: گره های موجود بر روی ساقه ، میتوانند هم فعالیت زایشی (تولید شاخه گل) و هم فعالیت رویشی (تولید Keiki یا همان گیاهچه های رویشی) داشته باشند. نمی توان کاری کرد که اگر قرار است از گره ، ساقه گل تولید شود آنرا مجبور کرد که گیاهچه تولید کند تا بتوان ارکیده را تکثیر کرد و یا بالعکس یعنی اگر قرار باشد از گره، ساقه گل شکل گیرد آنرا تبدیل به گیاهچه رویشی کنیم . به همین دلیل بهتر است که از همان روشی که در ابتدا توضیح داده شد استفاده کنیم یعنی جوانه بر روی گیاه مادری باقی بماندو اگر تبدیل به جوانه و ساقه گل شد که گیاهی گلدار خواهیم داشت اما اگر تبدیل به گیاهچه شد از آن در تکثیر استفاده می کنیم. شکل گیری ریشه ها و یا غنچه های کوچک از جمله نشانه های تشخیص رشد رویشی و یا زایشی ناحیه گره است. در دنیای تجاری پرورش این گیاه از محلولهای هورمونی سیتوکنین برای تحریک رشد جوانه های ناحیه گره برای شکل گیری گیاهچه های کوچک و تکثیر از طریق آنان استفاده می شود.
هرس:اگر زمانی که ساقه های گل ظاهر می شود و قبل از پژمردگی گلها ، ساقه گل را از بالای یک گره و البته پایین تر از ناحیه ای که اولین گل شکوفا شده بود قطع کنیم ، تولید ساقه گل دیگر تحریک می شود . همچنین اگر بر روی باقیمانده ساقه متصل به گیاه دو گره باقی بماند، نتیجه بهتری از شکل گیری ساقه گل جدید بدست میآید. برش را می توان از حدود 3-2 سانتیمتر در بالای گره مورد نظر زد و حدود دو ماه دیگر می توان شاهد شکل گیری یک ساقه گل جدید بود. عملی که یاد شد در مورد گیاهانی انجام می شود که دو یا سه ساقه گل در یک مرحله رشد دارند بنابراین تمامی این ساقه ها در یک مقطع زمانی گل داده و گلهایشان را از دست می دهند. اما اگر بخواهیم کاری کنیم که مدت زمان تولید گل طولانی شود و گیاه بعد از پژمرده شدن یک ساقه گل ، ساقه گل دیگری نیز داشته باشد به صورتی که در بالا توضیح دادم عمل می شود همچنین در صورتی که تمایلی به این کار ندارید صبر کنید تا ساقه های گل خود به خود پژمرده و قهوه ای شود و نسبت به کوتاه کردن آن از پایین ترین قسمت ممکن اقدام کنید.
آفات و بیماری: شته و تریپس از جمله آفات این گیاه محسوب می شوند. یکی از سمومی حشره کش که برای این گیاه مناسب معرفی شده است سم ارتان Orthene است و به نظر می رسد که سایر سموم به گلهای این گیاه آسیب وارد می کنند. گیاهان ارکیده فالانوپسیس بسیار به پوسیدگی طوقه و ریشه حساس هستند که در نتیجه آن ابتدا برگها زرد رنگ می شوند. این بیماری متاسفانه در طی 2-1 روز به تمامی قسمتهای گیاه سرایت می کند و راه حل نسبی آن درآوردن گیاه از گلدان و فرو کردن تمامی قسمتهای آن در یک محلول قارچکش است. بهترین راه جلوگیری از بروز این بیماری است . در زمان آبیاری در آبدهی این گیاه زیاده روی نکنید و فاصله مناسب بین دو آبیاری را رعایت کنید. آب را بر روی برگهای گیاه نریزید و تا جایی که امکان داردمانع از خیس شدن ساقه اصلی گیاه شوید. آبیاری را در طی صبح انجام دهید تا با فرارسیدن شب که دما نیز پایین تر است رطوبت اضافی محیط از بین رفته باشد. در صورت وجود آب و هوای مرطوب و سرد و برای جلوگیری موثرتر از بروز این بیماری این بیماری می توانید گاهی از سمومی مانند دیتان ام-45 و کاپتان استفاده کنید و محلول آنرا به خاک گیاه دهید. توجه داشته باشید که پوسیدگی ریشه در این گیاه ابتدا منجر به پژمردگی برگها می شود دقیقا مثل این است که گیاه تشنه است و ممکن است شما فکر کنید با آبیاری بیشتر گیاه را میتوانید نجات دهید. گاهی پوسیدگی ریشه مدتها طول می کشد تا این گیاه را از بین ببرد و در طی این مدت گیاه رشدی نخواهد داشت. چنین گیاهانی که سالها است رشدی نداشته اند بهتر است که گلدانشان تعویض شود و در بستری تازه کاشته شوند و در آبیاری آنان زیاده روی نشود. در گیاهان با ریشه پوسیده عنچه ها می ریزند برگها خموده هستند بخصوص اینکه برگهای گیاه سالم محکم است اما برگهای گیاهی که ریشه های پویده دارد از آن شادابی و استحکام برخوردار نیست ریشه های سیاه رنگ نشانه واضحی از این بیماری است.بیماری قارچی بوترتیس بیماری دیگری است که می تواند گلهای این گیاه را آلوده کرده و لکه هایی سفید –خاکستری روی آن ایجاد کند. بهترین راه برای جلوگیری از ظهور این بیماری مکانی با تهویه مناسب هوا است که مانع از جمع شدن رطوبت بیش از اندازه محیط شود. زیرا رطوبت زیاد هوا یکی از دلایل اصلی بروز این بیماری است.
عدم گلدهی و ریزش گلهای گیاه: گرما و یا سرمای محیط، آبیاری بیش از اندازه و یا خشکی کشیدن گیاه، استفاده بیش از اندازه از کودها، نزدیک بودن گیاه به مواد مصنوعی تازه همانند موکت، فرش، پارکت و یا کاغذ دیواری هایی که به تازگی نسبت شده اند، کمبود نور محیط