محیط پیرامون ما- کاربرد سموم قسمت اول

آفات و بیماریهای گیاهی همیشه می توانند مشکلاتی را ایجاد کنند و حتی منجر به از دست رفتن گیاه شوند. بنابراین در صورت ظهور این مشکلات حتما باید با آنان مبارزه کرد . اما  اینکه بدانیم به محض مشاهده هر گونه عامل مشکل‌زا چگونه باید رفتار کرد، از چه موادی استفاده کرد و قرار است از کجا شروع کرد و به کجا ختم نمود،  منجر به صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها و عملکردی مؤثرتر می‌شود. مبارزه با آفات و بیماریهای گیاهی را می توان به چند مرحله تقسیم کرد و بر اساس آن پیش رفت تا بهترین نتیجه بدست آید.

مراحل کنترل آفات و بیماریها را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد:

1. اولین و مهمترین مرحله در روند کنترل آفت و یا بیماری، تشخیص نوع آفت و یا بیماری است تا بر اساس آن بتوان ماده موثر (سم) و نوع مبارزه را مشخص کرد؛
2. حد و حدود کنترل را مشخص کنید. کنترل آفت به معنی ریشه‌کن نمودن و نابودی کامل آن نیست. پافشاری برای از بین بردن تمامی آفات، فقط منجر به استفاده مداوم از سموم و در نتیجه آسیب رسیدن به محیط زیست و حتی گیاه خواهد شد؛
3. باید روشی را که مؤثرتر است و خطرات کمتری ایجاد می‌کند انتخاب کرد. گاهی می‌توان چندین روش را با هم بکار برد تا علاوه بر نتیجه بهتر، از مصرف سموم نیز کاسته شود؛
4. نتیجه کار ارزشیابی شود. بعد از بکارگیری هر روش، باید فرصت کافی به آن داد تا نتیجه نهایی مشخص شود و سپس برای ادامه مبارزه، تصمیم‌گیری کرد.

 مصرف سموم را جدی بگیرید!

از اواسط دهه 1940 تا کنون بیش از 200 ماده شیمیایی پایه و اصلی و هزاران نوع فرعی و تجارتی ساخته شده است تا علیه حشرات، علفهای هرز، جوندگان و دیگر جانوران که به عنوان آفت معرفی شده‌اند، بکار برده شوند و این مواد تحت نامهای تجارتی مختلف به فروش رسیده‌اند. امروزه این مواد به صورتهای مختلف در بیشتر کشتزارها، باغها، جنگلها و خانه‌ها مصرف می‌شوند و قادرند نه تنها کلیه حشرات را از میان ببرند بلکه به دیگر موجودات از جمله انسانها نیز آسیب برسانند و قشری از مواد سمی را بر روی همه جانداران و اشیاء بر جای بگذارند، در حالیکه هدف از مصرف آنان تنها نابودی تعدادی علف هرز یا حشره می‌باشد. گاهی شاید مناسب باشد که این مواد به جای "آفت‌کش"، "زندگی‌کش" خوانده شوند! بهتر است از خود بپرسیم که چگونه گروهی از افراد به خود اجازه می‌دهند که به خاطر کنترل فعالیت برخی از آفات و بیماریها، محیط زیست را چنان آلوده سازند که به همنوعان خود آسیبهایی جبران ناپذیر وارد آورند. بنابراین هنگام برنامه‌ریزی برای کنترل آفات باید به واقعیات توجه  و روشهایی انتخاب کرد که کمترین خطر متوجه محیط زیست شود. در مرحله اول، نباید سموم را بدون ملاحظه در اختیار کسانی قرار داد که تا حد زیاد یا به طور کامل از قدرت آسیب‌رسانی آنها غافل هستند. در این مرحله اطلاع‌رسانی نقشی مهمی دارد. در صورتیکه استفاده از سموم راهی اجتناب‌ناپذیر است.

.

 برچسب سم، چه اطلاعتی را مطرح می‌کند؟

هنگام تهیه سموم مورد نیاز، انواعی را باید تهیه کرد که بر روی ظروف آنان برچسب اطلاعات وجود داشته باشد. دستورالعمل موجود بر روی برچسب می‌بایست حداقل حاوی اطلاعات زیر باشد:

1. ترکیبات موجود در سم؛
2. بیان میزان خطرات احتمالی ناشی از مصرف، بدین صورت که وجود علامت احتیاط بیانگر میزان سمیت اندک، وجود علامت هشدار بیان‌کننده میزان سمیت بیشتر و وجود علامت خطر به شکل جمجمه، بیانگر ماده‌ای بسیار سمی و خطرناک است و اینگونه سموم را باید با حداکثر احتیاط و زیر نظر یک فرد آگاه و متخصص مصرف نمود؛
3. قسمت "ملاحظات" خاطر نشان می‌کند که برای ایجاد حداکثر محافظت در زمان کاربرد سم، از چه نوع پوششی  همانند دستکش، لباس آستین بلند، عینک محافظ و ... باید استفاده کرد؛
4. در بخش راهنمای استفاده، میزان مؤثر سم و اینکه چه نوع آفتی تحت تأثیر قرار می‌گیرد مطرح شده است؛
5. راهنمای کمکهای اولیه مشخص می‌کند که در صورت بروز مسمومیت یک فرد و تا رسیدن اورژانس، چه کارهایی می‌توان انجام داد. در این قسمت معمولاً پادزهر سم، نام برده شده است و بهتر است در زمان مراجعه به بیمارستان برچسب ارائه شود؛
6. گاهی اطلاعات مربوط به نحوه انبارداری نیز در برچسب قید شده است.

به اطلاعاتی که برچسب سم ارائه می کند توجه کنید.

هنگام مصرف سموم موارد ایمنی را در نظر بگیرید!

همزمان با مصرف سموم آفت‌کش می‌بایست همه موارد ایمنی را در نظر گرفت تا از آسیبهای احتمالی تا حد ممکن جلوگیری به عمل آید. باز هم یادآوری می‌شود که راهنمای موجود بر روی برچسب اطلاعات مفیدی را ارائه می‌دهد. برای جلوگیری از تماس سم با پوست، باید لباس محافظ پوشید. اگر زمان سمپاشی، چیزی خورده یا آشامیده شود احتمال وارد شدن سم از طریق دستها به دهان و در نتیجه ایجاد مسمومیت وجود دارد. مقادیر مورد نیاز از سم را باید بکار برد و این تفکر که با مصرف مقدار بیشتر سم، نتیجه بهتری بدست می‌آید کاملاً اشتباه است.

افراد و همچنین وسایلی که وجودشان در زمان سم پاشی غیر ضروری است باید از محل دور کرد تا آلوده نشوند. هرگز نباید سموم از ظروف اصلی آنان، به ظروفی دیگر همانند بطریهای پلاستیکی و یا شیشه‌ای منتقل شوند و اگر به اجبار این عمل انجام شد، می‌بایست بر روی یک برچسب مشخصات سم نوشته شود و بر روی ظروف چسبانده شود. اگر در حین مصرف سموم، مکانی آلوده شد نباید آن را با فشار آب تمیز کرد و بهتر است از موادی که رطوبت را جذب می‌کنند، همانند خاک اره، استفاده شود. سموم را باید به مقدار مورد نیاز تهیه و مصرف کرد زیرا نگهداشتن باقیمانده سموم در محیط خانه و یا دور ریختن آن در نهایت منجر به آلودگی محیط زیست می‌شود. به هیچ عنوان نباید سموم مختلف و یا محلولهای سم و کود با یکدیگر مخلوط شوند. در صورتی که استفاده از دو یا چند سم اجتناب ناپذیر است، می‌بایست آنها را جداگانه و با فاصله زمانی مصرف نمود. همچنین بعد از بکارگیری سموم، حداقل باید به مدت دو هفته صبر کرد تا نتیجه آن کاملاً مشخص شود و سپس نسبت به بکارگیری مجدد سم، تصمیم گرفت. بعد از اتمام عملیات سمپاشی، باید دستها و هر قسمت از بدن را که با سم تماس داشته‌اند، شست و لباسهایی را که زمان مصرف سم استفاده شده‌اند عوض کرد برای جلوگیری از آلودگی مابقی لباسها، جداگانه شسته شوند. با وجود بکارگیری تمامی موارد، باید به یاد داشت که سم، سم است! بکارگیری آن مطمئناً نتایج منفی بر روی محیط زیست بر جای می‌گذارد. بنابراین تا وقتی خسارت جدی از سوی حشرات مشاهده نمی‌شود باید از مصرف سموم نیز چشم پوشی کرد. باز هم یادآوری می‌شود که بکار بردن حجم بیشتری از مقدار توصیه شده، به معنی اثر سریعتر و کارآمدی بیشتر سم نمی‌باشد و حتی احتمال آسیب رسیدن به گیاه افزایش می‌یابد.

در زمان مصرف سموم باید حداکثر موارد ایمنی را در نظر گرفت.

توضیحی مختصر در رابطه با نام سموم

هر سم ممکن است دارای چندین نام باشد از جمله نام عمومی، نام اختصاصی، نام تجاری و نام شیمیایی. مثلا در مورد سم حشره کش مالاتیون Malathion باید گفت که مالاتیون نام عمومی این سم است که توسط یک جامعه حرفه ای علمی انتخاب شده است و توسط سازمان بین المللی استاندارد نیز به تصویب رسیده است. نام اختصاصی این سم سیتیون Cythion است و نام تجارتی آن بر اساس ترکیبات مختلف که به وسیله کارخانه سازنده  انتخاب می شود نیز متفاوت است چون کارخانه های مختلف و متفاوتی این سم را می سازند و هر یک نام مخصوص خود را بر روی سم تولیدی خود می گذارند. مثلا Cythion به نامهای تجاری Malmaspray, Malmar, Zithiol نیز وجود دارد اما این مسئله می تواند موجب سردرگمی مصرف کننده ها شود بنابراین در کنار نام تجاری یک سم که از سوی کارخانه سازنده آن انتخاب شده است نام عمومی آن یعنی مالاتیون نیز نوشته می شود. در نهایت نام شیمیایی سم نیز بر روی برچسب سم نوشته می شود. این نام ، نامی بلند است و بر اساس قواعد ثابت بین المللی در نامگذاری مواد شیمیایی انتخاب می شود و ثابت است یعنی هر کارخانه ای که این سم را بسازد باز هم نام شیمیایی ثابت است و تغییری نمی کند.این نام حتما باید بر روی برچسب ظرف سم که به فروش می رسد ذکر شود. به عنوان مثال نام شیمیایی مالاتیون عبارت است از Diethyle mercaptosuccinate,S-ester o.o-dimethyle phosphoro dithioate البته باید گفت که در زمان خرید سم وجود تمامی نامها بر روی برچسب اطلاعاتی سم لزومی ندارد و تنها وجود نام عمومی سم و همچنین نام شیمیایی آن کفایت می کند اما برخی از برچسبها اطلاعات کاملتری را ارائه می کنند نام مواد موثر موجود در سم را نیز ذکر می کنند.

 طبقه بندی سموم بر اساس ساختار شیمیایی

راه های مختلفی برای طبقه بندی سموم وجود دارد که یکی از متداولترین آنان طبقه بندی بر اساس ساختار شیمیایی آنان است.سمومی که ساختار مشابه دارند معمولا عملکرد مشابهی نیز دارند و در یک طبقه و گروه قرار  می یگرند. ماده موثر یک سم یا ارگانیک و یا غیر ارگانیک است. از دیدگاه و منظر علمی، سموم غیر ارگانیک در ساختار خود کربن ندارند و از سایر عناصر معدنی در ساختار آنان استفاده شده است به عنوان مثال سمومی مثل سولفات مس و یا گوگرد جز سموم غیرارگانیک هستند . ماده اولیه بسیاری از ترکیبات ارگانیک از گیاهان گرفته شده است به عنوان مثلا سمومی مثل کاپتان، پیرترین و گلیفوسیت از جمله سموم ارگانیک هستند. سموم ارگانیک را بر اساس ترکیبات موثره ای active ingredients که دارند می توان در گروه های مختلفی قرار داد. جدول مربوط به این تقسیم بندی را می توانید در لینک زیر مشاهده کنید.

http://www.agf.gov.bc.ca/pesticides/a_1.htm#table

گروه بندی بر اساس نحوه عملSite of action

عملکرد سموم مختلف با هم فرق می کند مثلا یک سم آفت کش می تواند بر روی سیستم عصبی حشره اثر بگذارد در حالیکه دیگری بر روی پوست آن تاثیر گذار باشد و پوست را از بین ببرد. یا یک قارچکش ممکن است که مانع از جوانه زنی هاگهای یک قارچ شود در الیکه دیگری مانع از ساخته شدن مواد موثر مورد نیاز قارچها برای ادامه زندگی شود. جدولهای  مربوط به گروه بندی سموم بر اساس نوع عملکرد می توانید در لینکهای زیر مشاهده کنید.

نحوه عملکرد علفشکها

http://www.agf.gov.bc.ca/pesticides/a_4b.htm#herbicide

نحوه عملکرد قارچکشها / باکتری‌کشها

http://www.agf.gov.bc.ca/pesticides/a_4b.htm#fungicide

نحوه عملکرد آفت کشها

http://www.agf.gov.bc.ca/pesticides/a_4b.htm#insecticide

سموم تماسی و سموم سیستمیک

 سموم را به دلیل مکانیسم و نحوه اثر می توان در گروه های مختلفی قرار داد که از جمله مهمترین این گروه ها سموم تماسی و سیستمیک هستند که حتما شما نیز با این دو واژه برخورد بسیار داشته اید . این دو واژه را می توان بدین صورت توضیح داد:

سموم تماسی Contact جذب گیاه و یا وارد جریان شیره گیاه نمی شود بلکه باید مستقیما با آفت برخورد کند تا بتواند موثر باشد و آفت را از بین ببرد.از جمله این سموم که در محیط ما نیز پر مصرف است می توان به مالاتیون، دیازینون و پرمترین نام برد. اما سموم سیستماتیکsystemic  این توانایی را دارند بنابراین بعد از مصرف ابتدا جذب گیاه می شوند و سپس می توانند وارد جریان شیره گیاهی شوند. از جمله این سموم می توان به متاسیستوکس، پریمور و دیمتوات اشاره کرد. حال چرا اصلا این نوع سموم مورد علاقه محققان بوده اند و تولید شده اند ، پاسخ در نحوه زندگی حشرات و حتی عوامل بیمرایزا است. گاهی حشرات معمولا به جای اینکه در مناطق در دسترس گیاه فعالیت کنند در مناطقی جمع می شوند که دور از چشم است. مثلا به جای اینکه روی برگ جمع شوند پشت برگ پنهان شده اند و مشغول استفاده از شیره گیاه هستند. بنابراین کاربرد سم تماسی در اینجا چندان فایده ای ندارد. اصولا سموم تماسی حتما باید با بدن حشره تماس پیدا کنند تا موثر واقع شوند و به همین دلیل تماسی خوانده می شوند. بنابراین در چنین شرایطی بهتر است از سموم سیستمیک استفاده کرد تا جذب گیاه و وارد جریان شیره گیاه شود و حشره با مصرف این شیره و یا قطعات گیاه مسموم شده و از بین برود. این نوع از سموم نه تنها در مورد افتکشها بلکه در مورد قارچکشها نیز وجود دارد. مثلا قارچکشهایی وجود دارند که سیستمیک هستند و در مورد بیماری سفیدک داخلی مورد استفاده قرار می گیرند.

 سموم به چه شکلی و به صورت چه ترکیباتی در بازار به فروش می رسند؟

حتما زمانی که برای خریداری سم مراجعه کرده اید با سمومی مواجه شده اید که مایع بوده اند و باید با استفاده از آب و یا روغن آنان را رقیق می کردید و یا اینکه پودری بوده اند و ابتدا باید به شکل مایع و محلول در می آوردید و سپس استفاده می کردید و شاید هم با شکلهای متفاوت دیگری برخورد داشته اید. در واقع کارخانه های سازنده سموم آنان را به گونه ای آماده می کنند که بتوان به سهولت آنان را خریداری کرد، آماده و مصرف کرد و در انبار نیز برای مدتی نگهداری کرد. همچنین گاهی به دلیل ساختار شیمیایی یک ماده سمی حتما باید آنرا به شکل و ترکیبی خاص عرضه کرد. مثلا برخی از سموم را به گونه ای میتوان استفاده کرد که محلول در آب هستند در حالیکه برخی از سموم نیز وجود دارند که به شکل محلول در روغن باید استفاده کرد. در ادامه با معانی این واژه ها(محلول در آب، روغن و دیگر واژه های متداول) آشنا می شویم. 

شکلهای جامد

طعمه Bait

ترکیبی از غذا به همراه سم است که آفت را به سمت خود جذب می کند و آفت در اثر مصرف می تواند مسموم شده و از بین برود. 

آفت کشهای گرانول Granular pesticide حروف اختصاری G و GR

دانه های کوچکی هستند که از انواع خاکهای رس و یک محلول سمی همراه با یک محلول روغنی درست می شوند. تعدادی از حشره کشهای سیستمیک که جهت مصرف در باغ، چمن و گیاهان زینتی مورد استفاده قرار  میگرد به شکل گرانول تهیه می شود . سموم گرانولی را می توان در زمانی که امکان استفاده از سموم به شکل محلول و یا گردپاشی وجود ندارد استفاده کرد (مثلا زمانی که باد می وزد)

گردهای سمی Dust

استفاده از گردها شاید ساده ترین نوع مصرف آفت کشها باشد. مثلا گوگرد ماده سمی است که بدون رقیق شدن بر روی گیاهان زینتی و یا دیگر گیاهان مصرف می شود. البته گاهی گردهای سمی را با یک ماده رقیق کننده که بی اثر است ترکیب می کنند تا کاربرد آنان آسانتر شود.

قرص Pellet

سمومی که به شکل قرص درآمده شده اند و نیازی به آماده سازی ندارند و به راحتی مصرف می شوند این نوع سموم معمولا برای جانورانی مثل حلزونها و لیسه ها مصرف می شوند. 

پودرهای قابل حل در آب Water Soluble Powders حروف اختصاری SP

ماده صنعتی این نوع از سمها را به راحتی می توان در اب حل و سپس استفاده کرد. ماده صنعتی سم به خوبی در آب حل می شوند و ته نشین نیز نمی شوند بنابراین استفاده ازآنان آسانتر از سمومی است که به شکل پودر وتابل فروخته می شوند.

پودرهای قابل تعلیق(پودر وتابل) Wettable powders حروف اختصاری WP و W

گردهای غلیظی هستند که حاوی یک ماده خیس کننده هستند و به دلیل وجود این ماده می توان این گردها را با آب مخلوط کرد و محلول سم را بدست آورد و استفاده کرد. البته به خوبی باید محلول را به هم زد و سریعا استفاده کرد زیرا این محلولها ته نشین می شوند.

شکلهای مایع 

محلول غلیظ قابل امولسیونEmulsifiable Concentrations حروف اختصاریE و EC

مواد غلیظ سمی قابل امولسیون در حقیقت ماده غلیظ شده روغنی از ماده صنعتی سم می باشند که مقداری از ماده امولسیون کننده Emulisifier به آن اضافه شده است تا محلول غلیظ سمی که قابلیت محلول پاشی همراه با آب را داشته باشد بوجود اورد.

مایعات قابل اختلاط با آب Water Miscible Liquids

این نوع ترکیبات به صورت مخلوط با آب بکار می روند یعنی به راحتی با آب مخلوط و رقیق شده و بعد استفاده می شوند.

محلول های روغنی Oil Solution

ماده صنعتی این نوع سموم را به جای آب باید در نوعی ماده روغنی مثل نفت و یا گازوئیل   حل کرد تا آماده مصرف شوند. معمولا این نوع از سموم برای سمپاشی مستقیم بر روی آفات و یا مکانهایی که تراکمی از جمعیت آفات باشد به کار برده می شوند.

سوسپانسیونهای قابل محلولپاشی Flowable Sprayable Suspensions

این مواد محلولهایی هستند که از مواد شیمیایی مختلف و به شکل گرانول، پودر و یا مایع تشکیل شده اند  در داخل آب به صورت امولسیون روغن در آب به صورت معلق در می آیند و این عمل با کمک رقیق شدن ماده غلیظی در آب و قبل از سمپاشی بده و تا حدودی شبیه به ماده غلیظ قابل امولسیون می باشد. در این حالت ذرات چه به صورت مایع و چه جامد در ماده ترکیب شده معلق هستند و در هنگام فروش موادی که در داخل آب به صورتهای امولسیون یا سوسپانسیون در می آیند بهتر هستند. 

وقتی گفته می شود یک سم را به شکل 1 در هزار ، 2 در هزار و .... استفاده کنیم ، چه کار باید کرد؟

هنگامی که یک سم را از بازار تهیه می کنیم، در برچسب آن و در دستورالعمل تهیه محلول آن به این موارد برخورد کرده ایم که مثلا برای گیاهان زینتی این سم را با غلظت یک درهزار و یا دو در هزار و .... استفاده کنید. در واقع این دستورالعمل مربوط به آماده سازی محلول سم و غلظت مناسب برای مصرف آن است. اگر سم رقیقتر درست شود آن طور که باید ، مشکل را از بین نمی برد و مصرف آن تا حدودی بی فایده است و فقط مقداری ماده سمی را وارد طبیعت می کنیم اما از طرفی نباید تصور کنید که با غلظت بیشتر نتیجه بهتری بدست می آید و آفات به شکل موثرتری از بین می روند. با غلیظتر کردن سم، نه تنها نتیجه تفاوتی نمی کند بلکه امکان آسیب رسیدن به گیاه همانند سوختن برگسار و یا ساقه های آن نیز وجود دارد بنابراین هرگز غلظت سم را به دلخواه خود تغییر ندهید. زمانی که گفته می شود مثلا غلظت مناسب این سم دو در هزار است یعنی دو قسمت از سم را با 1000 قسمت آب باید ترکیب کرد. منظور از واژه قسمت همان واحد مورد استفاده است مثال اگر 2 سی سی سم باشد باید از 1000 سی سی آب استفاده کرد اما اگر 2 لیتر سم مصرف داشته باشیم مقدار آب نیز 1000 لیتر است. هرگز نباید واحد سم و ماده ای که قرار است سم با آن رقیق شود(در اکثر موارد و سموم رایج آب  و گاهی نیز در سموم قابل حل در روغن، نفت و گازوئیل) با هم فرق داشته باشد.

دوره کارنس چیست؟

زمانی که سم را بر روی گیاه مصرف می کنیم و اگر بخواهیم قسمتهایی از گیاه را (مانند میوه و یا قسمتهای برگ در سبزیجات) مصرف کنیم باید اجازه دهیم تا مدت زمانی بگذرد تا در طی این مدت زمان سم که آفت یا بیماری را از بین برده است، خود نیز تجزیه شود و همراه با قطعات گیاهی در زمان مصرف وارد بدن مصرف کننده نشود. به این دوره مورد نیاز دوره کارنیس می گویند. دوره کارنس در سموم مختلف بسیار متفاوت است و حتما تعداد روزهای لازم برای گذشت این مدت زمان و تجزیه مناسب ساختار سم، بر روی برچسب سموم ذکر شده است و حتما باید آنرا ملاحظه و به کار بست.